Ongekende maatschappelijke uitdagingen vragen om integrale antwoorden. De traditionele maatschappelijke actoren als de markt en overheid bieden deze antwoorden niet langer. Burgerinitiatieven eisen erkenning op voor hun onmiskenbaar betekenisvolle bijdrage. De volledige benutting van het transformatieve sociale innovatiepotentieel van burgercollectieven vraagt om verdere ontwikkeling.
Dynamiek en uitdagingen alom
Secretaris-generaal Guterres van de Verenigde Naties stelt onomwonden: ‘If we don’t urgently change our ways of life, we jeopardise life itself’ (Climate action summit 2019). We ervaren de gevolgen van onze leefstijl steeds dichter bij huis en op persoonlijk niveau: de financiële crisis, decentralisaties met bezuinigingen, protesten van zorgverleners en docenten, afnemende biodiversiteit (bijvoorbeeld insecten) en de stikstofvervuiling. Er staat dus het een en ander op het spel. Verschillende internationale initiatieven trachten deze uitdagingen in samenhang zichtbaar te maken. Denk hierbij aan de 17 duurzame ontwikkelings-doelstellingen 2030 van de Verenigde Naties (www.sdgnederland.nl).
Transformatie van het maatschappelijke Speelveld
Decennialang benaderen we allerlei maatschappelijke vraagstukken als uitdagingen van en voor de overheid en/of de markt. Als opvolger van de door het maatschappelijke middenveld gedragen verzuilde samenleving, ontfermde de verzorgingsstaat zich over een steeds breder palet van vraagstukken. Sinds de jaren 80 verschuift dit vervolgens van de publieke naar de private sector (markt) rond vraagstukken in zorg, openbaar vervoer, onderwijs en energievoorziening.
Verzelfstandiging, liberalisering en deregulering moesten in de marktsamenleving de lastendruk, bureaucratie en gebrekkige effectiviteit / efficiency aanpakken. Al vanaf de jaren 80 zien we het ongemak met de marktsamenleving groeien. Deze wist lang niet altijd passende antwoorden te vinden, zoals hoogwaardige internetverbindingen in dunbevolkte gebieden of de hoogwaardige dienstverlening in de zorg. In 2012 stelt de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid dat alleen het verbeteren van de marktwerking onvoldoende is. Centraal moeten ‘kwesties van maatschappelijke ordening’ komen te staan, een nieuwe ordening tussen de overheid en markt en het maatschappelijke middenveld, zoals woningbouwcorporaties en welzijnsinstellingen. De vraag is echter of het betrekken van alleen het geïnstitutionaliseerde maatschappelijke middenveld in de marktsamenleving voldoende is. Dit type organisaties heeft sterk aan zeggingskracht verloren door de sterke marktoriëntatie en door mismanagement (denk aan het gedrag van bestuurders).
Burgers betreden in hun vrije tijd het maatschappelijke speelveld
De gelijkwaardige bijdrage van (de gemeenschap van) burgers als vierde maatschappelijke actor is wezenlijk in het proces van maatschappelijk ordenen. In relatief korte tijd is de invloed van actieve bewoners in de samenleving sterk gegroeid. Het concept ‘burgerkracht’ geeft uitdrukking aan de potentiële kracht van actieve bewoners vanuit het perspectief van hun leefwereld. Dit vraagt om nieuwe interacties rond uiteenlopende onderwerpen ‘(d)e moderne dynamiek van de samenleving vraagt om andere omgangsvormen tussen burgers, professionals, instituties, fondsen, bedrijven en overheden’ (De Boer & Van der Lans, 2011).
Al in 1991 benoemt Giddens deze inzet van burgers in hun vrije tijd ‘life politics’, bewuste keuzes om bij te dragen aan de samenleving. Na de afname van de klassieke emancipatorische strijd om de verkorting van de arbeidstijd ziet hij de interesse van mensen verschuiven naar sociale én ecologische vraagstukken in de eigen leefomgeving, elders of in de toekomst. In Denemarken groeit al in de jaren 60 de betrokkenheid bij windenergie. In Nederland introduceert in de jaren 70 de Kleine Aarde in Boxtel de aandacht voor onder andere korte ketens, de kwaliteit van het voedsel en zonne-energie.
Ger Pepels:
We ervaren de gevolgen van onze leefstijl steeds dichter bij huis en op persoonlijk niveau.In februari 2020 schrijven de koepels van burgercollectieven met groeiend vertrouwen: ‘Burgercollectieven hebben een grote reikwijdte… Hun gezamenlijke ledental is groter dan dat van kerken, vakbonden of politieke partijen.’ Deze betekenisgerichte besteding van de vrije tijd (eudaimonia) draagt sterker bij aan het geluksgevoel van mensen dan de consumptieve, hedonistische invulling (Schmeets & Arends, 2020).
Burgercollectieven creëren meervoudige waarde in hun vrije tijd
De potentie van bewonersinitiatieven illustreren we hier met hun bijdrage aan SDGs. We diepen ‘Global Goals Oss’ en ‘Nederland zorgt voor elkaar’ verder uit. De energie en kwaliteiten van deze initiatieven waren mede krachtbron van het SDG-event: ‘Bewoners werken aan een duurzame wereld’ op 18 januari 2020 georganiseerd door Parktheater Eindhoven en Breda University of Applied Sciences met de koepel LSA-bewoners. Dertig bewonersinitiatieven creëerden samen een bijzondere dynamiek met honderdtachtig geïnteresseerden. Actieve bewoners van wijkgebonden activiteiten als ‘Samen voor Eindhoven’ (met accent op meedoen) en de coöperatie Mariahoeve in oprichting in Den Haag (gericht op een inclusieve aanpak van de energietransitie) en vele andere gingen in workshops het gesprek met elkaar aan.
Lokale placemaking door Global Goals Oss
Global Goals Oss heeft 50 actieve vrijwilligers en 300 vrijwilligers en professioneel betrokkenen in afzonderlijke teams werken samen aan projecten rond alle 17 SDGs. Global Goals Oss heeft zich vanaf 2016 weten door te ontwikkelen tot een breed platform voor interactie op lokaal niveau met een grote diversiteit aan partners. Global Goals Oss stimuleert de samenwerking van de teams. Zo brengen SDG 6 (schoon water/sanitair) en SDG 14 (leven in water) het Waterschap, Water Lokaal en de Burkina Faso groep bij elkaar.
Global Goals Oss is apolitiek van karakter en verbindt iedereen met interesse. Het platform brengt alle politieke partijen vier keer per jaar samen, heeft een wederkerige relatie met ambtenaren ontwikkeld en krijgt bestuurlijke support van de burgemeester. Oss is mede door deze bewonersinzet drie keer tot Meest Inspirerende Global Goals Gemeente en ook Fairtrade gemeente van Nederland gekroond. Nederland zorgt voor elkaar (NLZVE) Recentelijk wezen ook ‘Nederland Zorgt voor Elkaar’ en vijf andere koepels van burgercollectieven (zoals LSA-bewoners) op hun bijdrage aan de SDGs en de verduurzaming van de samenleving (anticiperend op de aankomende versnelling van de vergrijzing).
In de afgelopen 20 jaar creëerden ondernemende bewoners door heel Nederland 800 zorginitiatieven rond vervoer, klussen, ontmoetingsplekken, thuiszorg, mantelzorg tot de ontwikkeling en exploitatie van zorgwoningen. Sommige zorginitiatieven kennen een incidenteel, andere een structureel organisatiemodel. Ze opereren vaak in samenwerking met andere lokale initiatieven rond wonen, energie en voedsel waarbij ze vanuit een inclusieve oriëntatie op de gemeenschap op integrale wijze aan gezamenlijke meervoudige waardecreatie werken. Soms vormt vooral sociaal kapitaal de basis, andere initiatieven streven ernaar om financieel onafhankelijk van de systeemwereld te opereren. ‘(De initiatieven) bieden bewoners een serieus alternatief om in deze behoeften te voorzien met hun eigen organisaties, in plaats van enkel als belastingbetaler door de overheid, of als klant via de markt.’ (NLZVE, Position Paper, 2020)
De zorginitiatieven leveren meervoudige waarde op, zoals een hogere kwaliteit door de directe aansluiting op de vraag, ruimte om mee te doen, zelfredzaamheid en veerkracht. Ze geven betekenis aan het leven en bouwen op talenten van mensen, werken preventief rond gezondheid.
De horizontalisering van het speelveld is zeker niet voltooid
Burgercollectieven hebben in een bottom-up proces hun betekenis sterk ontwikkeld en al doende onmiskenbaar een plek veroverd op het maatschappelijke speelveld. Het SDG framework biedt een prachtige kans om die bijdrage van glans te voorzien. Stap voor stap lukt dat. De samenleving heeft echter recht op meer. Om een versnelling en verankering te realiseren zijn naast kennisontwikkeling en kennisdeling onder andere nieuwe bestuurlijke innovaties en financieringsarrangementen nodig.
De emancipatie van burgercollectieven is niet voltooid. Ondanks de meervoudige waardecreatie worden zij zowel lokaal, regionaal als landelijk incidenteel en niet als onmisbare schakel en leverancier van diensten voor burgers gezien. Een substantiële stap in de horizontalisering van de governance verhoudingen kan gezet worden als de overheden via een ‘duty to involve’ (NLVZE, Position Paper, 2020) bewoners de kans moeten bieden om publieke taken zelf uit te voeren.
Dit vraagt ook om nieuwe institutionele condities. Er is wet- en regelgeving nodig die het voor individuele burgers eenvoudiger maakt om een passende bijdrage te leveren, zoals de mogelijkheid om flexibel de afweging te maken tussen de tijdsbesteding in een reguliere betaalde baan en anderszins. Burgercollectieven hebben soms ook toegang nodig tot kapitaal in zowel de opstart- als de doorontwikkelfase.
De start is gemaakt, er is veel ruimte voor ontwikkeling. De horizontalisering van het maatschappelijke speelveld biedt een unieke kans voor het onderwijs en de kennisontwikkeling in het hoger onderwijs rond vrije tijd om deze maatschappelijke transformatie te versterken.
Bronnen
- De Boer, N. & Van der Lans, J. (2011), Burgerkracht: de toekomst van het sociaal maatschappelijk werk in Nederland, Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling.
- Schmeets, H. & Arends, J. (2020), Vrijwilligerswerk en welzijn, in: CBS Statische trends.
NB: dit artikel verscheen eerder in het magazine Uncover over ‘Verandering’ van Breda University of Applied Sciences.
