Beleef het linielandschap

Uit onderzoek bleek dat vóór 2019 steeds minder mensen naar buiten gingen. Een levensgroot verschil met nu, want sinds het afgelopen jaar heeft – mede door de Corona-maatregelen – een groot deel van de Nederlanders ons cultuurlandschap opnieuw leren ontdekken. Dat is goed nieuws, want buiten valt er nog genoeg te beleven en het is bovendien goed voor onze gezondheid en creativiteit. Maar de grote toename in belangstelling van het Nederlandse cultuurlandschap heeft ook een keerzijde. Want in een druk land als Nederland is de ruimte schaars. Woningbouw, de aanleg van zonnevelden en de plaatsing van windturbines: het zal ons landschap de komende jaren veranderen. Is er in de toekomst nog wel wat te genieten?

In elk geval hopen we dat een uniek stukje Nederland op een goede manier behouden kan blijven: het landschap van de Nieuwe Hollandsche Waterlinie. Zo uniek, dat het is genomineerd voor de UNESCO Werelderfgoedlijst. In 1822 werd begonnen met het bouwen van de Nieuwe Hollandsche Waterline. Die loopt vanaf de Biesbosch tot aan de Stelling van Amsterdam. Het verdedigingswerk ligt aan de oostgrens van het rivieren- en veenweidegebied, en loopt langs de stad Utrecht. De Nieuwe Hollandse Waterlinie werd aangelegd ter bescherming van het economische hart van Nederland. Het is een laaggelegen gebied dat onder water gezet kon worden om de vijand vanuit het oosten tegen te kunnen houden.

 

 

Geheim landschap

Door het aanleggen van de waterlinie is een ‘geheim’ landschap ontstaan. De forten als verdedigingselementen en betonnen groepsschuilplaatsen zien we nog overal in het landschap. Ertussen liggen denkbeeldige cirkels waar niet of beperkt gebouwd mocht worden: de zogenaamde schootvelden. Inundatiegebieden (stelsels van sluizen, stuwen, duikers en kanalen) zorgden ervoor dat het land onder water kon worden gezet. Allemaal elementen die nog steeds goed herkenbaar zijn in het landschap.

Door de aanwezigheid van onder andere de hierboven genoemde elementen heeft het landschap waarin de Nieuwe Hollandse Waterlinie is aangelegd nog een extra dimensie gekregen. Het is een landschap met een eigen cultuurhistorisch verhaal. Een verhaal dat je moet horen of lezen om het geheime landschap nog beter te kunnen beleven.

Beleefbaar landschap

Om dit unieke en geheime landschap écht te beleven, kun je er het beste doorheen fietsen en/of wandelen. Zo is er een aantal Klompenpaden die door de Nieuwe Hollandse Waterlinie lopen. Een daarvan is het Lint- en Liniepad in de omgeving van Schalkwijk. Deze wandeling voert langs fort Honswijk en je wandelt ook langs het ‘Werk aan de Groeneweg’. Dit werk bestaat uit een aantal loopgraven, groepsschuilplaatsen, grachten en wallen. Om het ‘Werk’ niet te laten opvallen in dit fruitteeltgebied werden op deze plek fruitbomen aangeplant. In het voorjaar is het dan ook extra genieten van de prachtig bloeiende fruitbomen.

Daarmee dragen de fruitbomen ook weer bij aan de biodiversiteit van het gebied, want hun bloesem wordt bezocht door wilde bijen. Maar ook andere delen van de waterlinie leveren een bijdrage. Denk maar aan de verschillende wateren waar ijsvogels vissen en broeden. Of aan dassen die burchten hebben gebouwd op fortterreinen. En aan de forten zelf, die een goede overwinteringsbiotoop vormen voor vleermuizen.

Landschapselementen op de kaart

Landschap Erfgoed Utrecht werkt op verschillende manieren om het landschap van de Nieuwe Hollandse Waterlinie te behouden en onder de aandacht te brengen. Door het ontwikkelen van Klompenpaden, het behoud en herstel van landschapselementen of het vertellen en delen van verhalen over de waterlinie. Dit doen we samen met een grote groep vrijwilligers, grondeigenaren, scholen, gemeenten en de provincie Utrecht.

Landschap Erfgoed Utrecht probeert bewoners in de omgeving van deze linie dit landschap ook te laten ontdekken door bijvoorbeeld het inventariseren van diverse landschapselementen zoals knotbomen, singels of hoogstamfruitbomen, maar ook zogeheten rode elementen zoals grenspalen, sluisjes, bruggen, hekken en grachten. Veel van dit soort kleine landschapselementen zijn – als onderdeel van het linielandschap – bij bewoners en bezoekers niet bekend. Maar vaak ook niet bij gemeenten: zij hebben bijvoorbeeld wel waardenkaarten met daarop monumenten, maar missen het detailniveau. Het niveau dat bewoners en bezoekers juist zo waarderen in hun leefomgeving. Met het project ‘Meet je Landschap!’ van Landschap Erfgoed Utrecht helpen vrijwilligers deze honderden landschapselementen op de kaart te zetten én te monitoren. Voor overheden, grondeigenaren en Landschap Erfgoed Utrecht biedt dit informatie over de kwaliteit van het landschap en daardoor betere mogelijkheden voor behoud en beheer van dit unieke landschap. Tegelijk ontdekken ook de vrijwilligers en het publiek het landschap en wordt het geheim of verhaal van het linielandschap ontrafeld en doorverteld.

Meer voordelen

De landschapselementen als kwaliteitsdragers van het landschap bieden nog meer voordelen. Steeds vaker wordt namelijk de link gelegd tussen erfgoed en de sociaal-maatschappelijke domeinen en sectoren als gezondheid, welzijn, educatie, werk, cultuurparticipatie, recreatie, toerisme en sociale cohesie (verbonden samenleving). Alleen al meer fysiek bewegen in het beter toegankelijk linielandschap draagt in belangrijke mate bij aan gezond leven (leefstijl) en kwaliteit van leven, waardoor mensen minder afhankelijk zijn van (medische) zorg.

 

Ook dragen de landschapselementen bij aan de biodiversiteit, klimaatadaptatie en migratie en onze beleving van het landschap. Ze bieden een goede biotoop voor verschillende soorten vogels, vlinders en kleine zoogdieren. Ze vormen daarmee belangrijke schakels in de groenblauwe dooradering tussen onder andere de forten. De houtige elementen kunnen bovendien CO₂ vastleggen. Een ander belangrijk effect van de landschapselementen is dat ze voor verkoeling en schaduw zorgen. Ook voor het dierenwelzijn zijn landschapselementen van belang. Het vee kan op de zonnige, droge dagen in de zomermaanden een schaduwplek vinden. Bovendien droogt de bodem door de schaduw van de bomen minder snel uit.

Kortom, alle reden om dit unieke en rijke landschap meer te waarderen én ook voor de komende generaties te behouden. Zodat we nu en in de toekomst dit landschap beter kunnen beleven en het alleen zien veranderen door het wisselen van de seizoenen.

Meer weten?

• Voor meer informatie over Klompenpaden in het linielandschap, zie:klompenpaden.nl.
• Op de website van Landschap Erfgoed Utrecht is informatie te vinden over het project ‘Meet je Landschap!’ (landschaperfgoedutrecht.nl).

Foto’s: Hein Pasman