Architecture cries out for a reinfusion of some sense of reponsibility to human program as a generative basis for both its ideology and its formal and technological practices, but gets it less and less (p. VIII). Zie hier de opgave die de Amerikaanse architectuurcriticus Michael Sorkin zichzelf stelt in zijn nieuwste boek. De publicatie is een verzameling van korte stukken, die eerder geschreven zijn voor New York Times, Harvard Design Magazine, Architectural Record en dergelijke. De titels zijn soms veranderd. En omwille van het overzicht zijn de ruim dertig artikelen in drie rubrieken ingedeeld: cities/places, architect/buildings en misfits. Het geheel is voorzien van een toelichtende inleiding.
Sorkin is bekend om zijn vaak ironische stijl die natuurlijk van pas komt in de columns die hij in de afgelopen jaren schreef. Zijn columns kunnen daardoor scherp en onderhoudend zijn. Ik had echter nog een andere reden om het boek te lezen. Ik wilde weten hoe zijn meer theoretische inzichten zich in de afgelopen tien jaar ontwikkeld hebben. In 1992 was hij namelijk de editor van Variations on a Themepark. Dit boek heeft niet ten onterechte een zekere faam verworven. Verschillende wetenschappers en journalisten belichtten hierin de ins en outs van commercile architectuur zoals winkelcentra en pretparken. Margaret Crawford, Edward Soja, Mike Davis en Christine Boyer waren enkele van de auteurs. Hun vakgebied en deskundigheid hebben meestal met architectuur en sociale geografie te maken.
De ondertitel bevatte de boodschap: The new American city and the end of public space. Winkels en pretparken waren de producten van projectontwikkelaars en beleggers, partijen vol verkeerd winstbejag. En om winst en rendement te behalen moest de beoogde consument gemanipuleerd worden. Het winkelcentrum of pretpark was het middel om die manipulatie gestalte te geven. Architectonisch heeft dit geleid tot een artificile ruimte die gespeend is van authenticiteit, zo luidde de redenering. Het resultaat van de bemoeienis van projectontwikkelaars en beleggers was het verval van de publieke ruimte. Ik vat de problematiek van tien jaar geleden nu even bondig samen.
De auteurs waren hierin trouwens niet de eersten. Enkele jaren daarvoor, in 1989, had de sociaal-geograaf David Harvey zijn The Postmodern Condition afgeleverd. Op zijn beurt bouwde hij voort op wat onder ander Baudrillard aan het begin van de jaren tachtig over de verhouding tussen realiteit en afbeelding had geschreven. Baudrillard schetste een historische ontwikkeling waarin de afbeelding steeds meer op zichzelf is komen te staan. Van zoiets als oorspronkelijke authenticiteit is weinig of niets meer overgebleven. Wel is het zo dat de jaren tachtig kunnen gelden als een productieve periode waarin de architectuur van winkels en pretparken op een serieuze manier bestudeerd is. Variations on a Themepark heeft daaraan ook een belangrijke bijdrage geleverd.
Sorkin doet in zijn nieuwe boek afstand van manipulatie en ruimtelijk determinisme. Hij spreekt nu van een overindulgent rhetoric of form. De kritiek op inhoudsloze ontwikkelaars en architecten is weliswaar gebleven, maar Sorkin completeert zijn statements met een uitgebreid sociaal en humanistisch programma. In zijn Eleven tasks for urban design komt dit het meest expliciet naar voren. Hij pleit voor aandacht voor lokale gemeenschappen, duurzaamheid, innovatieve broedplaatsen binnen het stedelijk territorium, de instandhouding van publieke ruimte enzovoort. Op zich geen wereldschokkende boodschap, maar het verzacht en nuanceert de eerder ingenomen theoretische positie. Las Vegas is bijvoorbeeld volgens Sorkin nu niet alleen onecht maar ook onverantwoordelijk vanwege de buitensporige waterconsumptie die nodig is om de stad temidden van de woestijn te laten gedijen. Tevens leidt de impliciete zelfkritiek tot de mogelijkheden van een andere architectuur- en planningspraktijk. Er ontstaat namelijk ineens ruimte voor het denken in alternatieven.
Het bijeenbrengen van artikelen die eerder voor een ander doel zijn geschreven leidt tot enige beperkingen. En van de zaken die opvalt is dat de verschillende stukken niet altijd sporen. Ook het denken in absolute tegenstellingen is nog wel her en der aanwezig. Het tolerante prostitutiebeleid in Nederland wordt er bijvoorbeeld scherp bekritiseerd. Het mag dan tegenwoordig wel veiliger en gezonder zijn, maar de werknemers worden nog steeds uitgebuit, aldus Sorkin. Het object van kritiek lijkt daarmee in de afgelopen tien jaar verschoven van de gebouwen naar de gebruikers ervan. De titel van Sorkins bundel duidt er met enige ironie op dat in de architectuur- en planningspraktijk nog een hoop moet gebeuren. Voor de theoretische praktijk geldt mijns inziens hetzelfde.
Michael Sorkin, Some assembly required. University of Minnesota Press, 2001, ISBN 0-8166-3482-3.
