Omdat onze concurrentiepositie op wereldschaal door de snel groeiende economie in Azi sterk wordt aangetast moet het roer in de Westerse landen drastisch om. Het leggen van verbindingen en netwerken is essentieel om aan die vereiste vernieuwing invulling te geven. Clusteren van creativiteit is de opdracht om een blijvende concurrentiepositie te verwerven. Het faciliteren van ruimten en gebieden waarbinnen verbinding kan ontstaan en creativiteit en experiment wordt gestimuleerd is een belangrijk beleidsinstrument. Het gaat dus om het ontwikkelen van creatieve hotspots, the places to be and the place where It happens. Maar hoe creer je zon creatieve hotspot? Colin heeft daarvoor een speciale toolkit ontwikkeld: Colins Toolkit voor Creatieve hotspots.
De afgelopen jaren hebben Colin-medewerkers wereldwijd diverse creatieve hotspots bezocht en onderzocht. We vroegen ons af hoe deze creatieve gebieden tot stand zijn gekomen, welke partijen hier de leiding hebben gehad, hoe men samenwerkt en welke ontwikkeling wordt doorgemaakt. In de eerste Uncover (mei 2006) deden we verslag van deze wereldreis door merkwaardige gebieden. Merkwaardig: vreemde eenden in de bijt, maar ook in de zin van toegevoegde waarde hebben voor de diverse partijen. In Uncover 2 (mei/juni 2008) willen we doorontwikkeling van deze trektocht langs creatieve hotspots vertalen in een evaluatiekit, die we gebruiken voor visievorming op nieuw te ontwikkelen gebieden. We hebben daarin de kenmerken van deze gebieden in kaart gebracht en geclusterd tot tien hoofdelementen, die we, met een knipoog Colins Toolkit voor Creatieve Hotspots noemen. Hieronder een samenvatting van die tien elelementen.
1. Aansprekende architectuur
Het is opvallend dat de wereldwijde voorbeelden alle in markante gebouwen gehuisvest zijn. Deze gebieden kennen bovendien vaak een unieke geschiedenis of verhaal. Het verhaal en de architectuur dragen samen bijna altijd bij aan de communiceerbaarheid van het gebied. Regelmatig betreft het oude indus-trile panden.
Het werelderfgoed Zollverein transformeert bijvoorbeeld vanuit een kolenmijn tot creatief hart van Essen. Vijftien jaar na de sluiting werd het gebied op de World Heritage List van Unesco gezet en kreeg het volledig in Bauhaus opgetrokken gebied een nieuwe culturele en economische functie. Uit de mijnen, die symbool staan voor de oude industrie, herrijst een thuishaven voor de nieuwe creatieve economie.
In Birmingham zien we dat de voormalige custardfabriek een begrip is. De oude industrile panden waarin custard geproduceerd werd zijn getransformeerd tot een bont kleurrijk geheel, waarin kunstenaars, mediabedrijven, mode- en sieraadontwerpers, horeca en clubs, het contrast vormen met het verder betonnen en saaie Birmingham.
Het Antwerpse designcentrum De Winkelhaak is opgetrokken in hedendaagse architectuur. De mogelijkheid tot interne en externe communicatie zijn leidend geweest bij het ontwerpen van dit markante gebouw. De gevelhoge ramen zorgen ervoor dat voorbijgangers dwars door het gebouw heen kunnen kijken. Kantoren, werknemers en productie worden daarmee onderdeel van een expositieruimte.
2. Netwerken
De creatieve industrie is vaak georganiseerd in dichte netwerken van kleine bedrijven, die vooral gericht zijn op het benutten van elkaars specialisme. Interactie en diversiteit zijn belangrijke onderdelen om de regionale creatieve industrie te laten bloeien.
Al die kleine en middelgrote organisaties en kleinere en grotere netwerken moeten in kaart gebracht, ontwikkeld en zichtbaar gemaakt worden. Dit kan virtueel gebeuren, maar ook via bijeenkomsten en samenwerkingsprojecten. Het fysiek nabij zijn bespaart tijd en moeite bij het op zoek gaan naar specialistische kennis voor projecten, freelance ondersteuning etc.
Het aangegeven cluster moet bij voorkeur een centrale rol spelen in het web van de netwerken in de regio. Dit gebied moet overheden, onderwijs, ondernemers en kunstenaars met elkaar verbinden. Een goed creatief cluster is het hart van een groter geheel en zorgt voor een diversiteit aan interacties. Daarbij zijn regisseurs van groot belang. Regelmatig vervullen onafhankelijke netwerkorganisaties deze rol. In de Custard Factory betreft dit bijvoorbeeld Creatieve Launchpad. Stichting Veemarktkwartier en Colin zijn voorbeelden in de Brabantse regio.
3. Publieksfunctie
Vrijwel alle creatieve hotspots streven een duidelijk publieke functie na. Dit vergroot ook weer de kans op unieke ontmoetingen en inspiratie uit de omgeving. Galeries, tentoonstellingen, evenementen, horeca, winkels en zelfs hotels vormen essentile onderdelen in het geheel. Creatieven willen ook in een levendige omgeving werken en wonen. Tevens hebben creatieven een direct economisch belang wanneer de hotspot een toeristische aantrekkingskracht heeft.
In de Custard Factory wordt het gemis van onvoldoende traffic overdag als een heikel punt ervaren. Alleen winkels met een duidelijke internetverkoop redden het momenteel. Het nachtleven rond de Custard Factory is daarentegen wel een begrip in Birmingham. Momenteel wordt hard gewerkt aan het realiseren van een grote vlooienmarkt, een hotel, attracties voor gezinnen en het aantrekken van winkels en galeries om dag en nacht the place to be te worden. De Custard Factory is nu nog overdag te veel een productiegerichte omgeving.
Buiten het feit dat het gebied 24/7 moet bruisen kan het belang van publieksfuncties ook in een ander kader geplaatst worden. We worden meer en meer prod-user of pro-sumer, gebruiker en maker tegelijk. Nieuw consumeren draait om beleving, interactie, mee-produceren, vraagsturing, fun, genformeerdheid, maatwerk. Dit zal betekenen dat creatie, productie en markt meer en meer in elkaar verweven zullen raken. Publieksfuncties in creatieve productieomgevingen verweven, sluit hier bij aan.
4. Authenticiteit
De ruimte om jezelf als creatieve stad te profileren is in het post-Florida tijdperk tot bijna nul gereduceerd. Creatief is mainstream geworden. Organische groei en authenticiteit zijn voor een unieke profilering van wezenlijk belang. Er dient vanuit de historie een voedingsbodem aanwezig te zijn. Iconen, mythes, toonaangevende gezichten en organisaties zijn van belang om een gewenst authentiek imago te bewerkstelligen. Breda heeft kans van slagen om zich te positioneren als Grafisch Vormgevingsstad dan wel gamestad. Met St Joost, de nieuwe Beyerd en enkele nationaal toonaangevende vormgevers heeft Breda een authentiek verleden en met de talrijke kleinere vormgevers en de continue stroom nieuw talent van de academie een gezonde basis om op voort te bouwen. Dit speelt niet alleen op stadsniveau, maar geldt natuurlijk ook voor de creatieve hotspots.
5. Businesslink
In goed functionerende clusters is goed nagedacht over een evenwichtige samenstelling van het totaal van huurders. Men werkt vanuit een concept. Dat concept kan gestoeld zijn op het verbinden van een keten binnen een sector, maar kan ook transsectoraal en diffuser zijn.
Op welke wijze worden bedrijven complementair aan elkaar geacht? Concurrentie kan heilzaam werken voor de ontwikkeling van een keten, maar teveel concurrentie werkt moordend.
Vanuit businessoogpunt kan ook gekeken worden naar de relatie specialist-generalist. De laatste als aannemer en spil in projecten met diverse specialisten. De aanwezigheid van grote spelers is van belang voor de groei van nieuwe ondernemingen. Direct, maar ook indirect doordat hun uitstraling doorwerkt op het gehele cluster. Omgekeerd blijkt in de Custard Factory dat grote ondernemingen de directe relatie met kleine spelers en nieuw talent van belang vinden.
Een centrale conceptmeester die de afstemming tussen de bedrijven bewaakt is een goede zaak, mits deze niet te rigide opereert. Een conceptmeester dient bij voorkeur vrij te opereren van de projectontwikkelaar en/of beheerder om te voorkomen dat huuropbrengsten leidend zijn.
6. Broedfunctie
Autonome kunstenaars maken in alle onderzochte gebieden een centraal onderdeel van het geheel uit. De Custard Factory huisvest nog steeds een overgroot deel van de kunstenaars in Birmingham in het pand waar het oorspronkelijk startte. De broedplaats in het cluster biedt ruimte voor experiment en is de bron voor de gehele keten.
Kunst en cultuur biedt tevens een inspire-rende omgeving, waar creativiteit gestimuleerd wordt. Het is de plek waar de toekomstige trends ontstaan. Niet voor niets willen grote bedrijven als Sony, Christian Dior, BMW, Toyota en Armani zich presenteren in gebieden als 798, Creative Precinct en Spinnerei.
In de broedfunctie is naast kunst en cultuur ook een belangrijke rol voor onderwijs en onderzoek weggelegd. Het concurrentievoordeel van het fysieke cluster zit mede in het feit dat zich in deze concentratiegebieden nieuwe diensten zullen vestigen. Aandacht voor goede informatie- en kennisuitwisseling maakt het mogelijk om bedrijven en het cluster versneld ten opzichte van andere gebieden te laten groeien. Jonge studenten geven daarnaast een verse blik op bestaande processen en energie aan vernieuwende projecten.
In Brisbane wordt momenteel zelfs een volledig gebied ontwikkeld rond de Creative Industries Precinct van de Queensland University of Technology. Met de Precinct probeert men een model dat zich richt op clustering van talent in te richten. De faculteit brengt kunst, technologie en ondernemerschap bij elkaar. Dit moet de krachtige mix voor de toekomst worden.
7. Maak doorgroei mogelijk
Momenteel werkt de Custard Factory hard aan het opbouwen van een groot mediacluster in de gehele wijk. Men koopt tal van nieuwe panden op om daar grotere spelers te huisvesten.
Een tijdlang heeft de Custard Factory in een spagaat gezeten. De oorspronkelijke gebouwen waren ingericht voor kunstenaars en starters, die voor een lage huur een locatie zochten. Het voorzieningenniveau was daar op afgestemd. Investeringen konden financieel slechts beperkt verantwoord gedaan worden. Dit maakte dat de grotere spelers ontevreden werden. De buitenwacht zag het gebied als een experimenteerruimte, waar leuke dingen ontstonden, maar waar tevens gebrek aan profes-
sionaliteit heerste en gedeeltelijk gesubsidieerde arbeid werd verricht. Grote spelers vertrokken naar nieuwe gebieden, wat dit beeld nog eens bevestigde.
De Custard Factory heeft zichzelf hier intussen sterk tegen gewapend door nieuwe panden in de omgeving aan te kopen. In samenspraak met de grote spelers worden de nieuwe ruimten naar het gewenste voorzieningenniveau ingericht. Door goede afspraken op maat te maken is dit wederom exploitabel gemaakt.
Hetzelfde proces zien we feitelijk ook in de Winkelhaak in Antwerpen. Men is momenteel ook in een tweede bouwfase beland en diverse bedrijven hebben panden in de omgeving van de Winkelhaak opgekocht.
8. Zelfstandig bestaansrecht
Verval, prostitutie, drugsgebruik en criminaliteit bepaalden het straatbeeld in het gebied waar momenteel de Winkelhaak gevestigd is. Ook het Blushuis, oorspronkelijk een oude vervallen brandweerkazerne, was een thuishaven voor junks en daklozen. Creatieve clusters fysiek ruimte geven wordt regelmatig gezien als instrument voor herontwikkeling van slechte wijken. Echter, intrinsieke motivatie van partijen tot deelname aan het creatieve cluster is van belang om het gebied nieuw leven in te blazen.
Gebleken is dat creatieve ondernemers eenvoudig van vestiging wijzigen, omdat ze minder afhankelijk zijn van de aanvoer van grondstoffen en de directe aanwezigheid van de markt. Dit maakt enerzijds dat creatieve hotspots in versneld tempo kunnen groeien, maar evenzogoed dat partijen eenvoudig kunnen vertrekken. Naast de doelen van derden dienen de partijen in het cluster interne (economische) doelen te hebben om zich binnen het cluster te vestigen en daar ook gevestigd te blijven. Dit kan zijn in de zin van kostenreductie, doordat men diensten en voorzieningen kan delen. Door de eenvoudigere toegankelijkheid tot benodigde kennis en specialisten. Door het vereenvoudigen van samenwerking. Door de betere vindbaarheid en/of de positieve uitstraling van het creatieve cluster als geheel.
9. Lifestyle
Vooral in de creatieve economie blijken wonen, werken en vrije tijd in tijd en ruimte continu door elkaar te lopen. Gebieden die ruimte bieden aan alle drie deze functies trekken creatieven aan. Binnen creatieve bedrijvengebouwen, zoals het Blushuis en Richmond 401, zie je ook aandacht voor functies als een fitnessruimte, een centrale horeca en kinderopvang als belangrijke voorzieningen voor creatieven om zich daar te vestigen.
In dit verband is ook de aandacht voor wonen van belang. In de Custard Factory bleek dat veel creatieven vertrokken naar het Jewelry District, omdat men daar kon werken en wonen. In de directe omgeving van de Custard Factory was dit niet mogelijk. Rond de Creative Precinct in Brisbane en De Winkelhaak in Antwerpen is men onlangs aan de bouw van woningen begonnen, om toch vooral die creatieve ondernemers die willen wonen en werken op n locatie, aan zich te kunnen binden.
10. Balans
Creatieve hotspots groeien organisch. Aan de andere kant zien we dat overheden en projectontwikkelaars zelf als vormgevers voor dit soort gebieden aan de slag willen. De maakbaarheid van een creatieve hotspot wordt niet gewoonweg bereikt door alle kenmerken in een gebied te stoppen. Een goede ontwikkelaar van creatieve hotspots zal zoeken naar het evenwicht in tegenstellingen, want in alles staat toch wel de diversiteit in interactie en verbinding centraal.
In dit verhaal is ingezoomd op de tegenstellingen: ondernemer-kunstenaar, ondernemer-overheid-onderwijs, starters-gevestigden, publiek-commercieel, wonen-werken-vrijetijd, interne-externe doelen.
Alle tegenstellingen hebben een functie om de gewenste dynamiek op gang te kunnen brengen. Het evenwicht in alle tegenstellingen dient continu bewaakt te worden en zal in de tijd veranderen. Een organisme groeit en verandert, zo zullen functies nieuwe invulling krijgen, functies en partijen in belang groeien en afnemen.
Zoek de balans; dat is het mantra voor een succesvolle Creatieve Hotspot.
Auteur: Peter Horsten, Simon de Wijs, Peter van der Aalst & Arend Hardorff info@colin.nl
