Krankzinnig creatief is het clusteren van verschillende organisaties en voorzieningen natuurlijk niet. Cultuurclustering is van alle tijden en kent wereldwijd talloze verschijningsvormen, van een virtueel netwerk tot een fusieorganisatie in één gebouw.
Grafisch vormgevers, een communicatiebureau, een uitgever en een aantal kunstenaars onder
n dak: het lijkt een wirwar, maar is in de praktijk vaak al een feit. Aangezien kennisuitwisseling steeds vaker sectoroverstijgend is, lijkt het een logisch gevolg dat bedrijven met verschillende
achtergronden ook gaan clusteren. Uiteenlopende creatieve bedrijvigheid binnen n cluster past binnen de gedachte waarin de creatieve industrie als nieuwe economische pijler wordt gezien. Hieronder worden deze twee voorbeelden van clustering van creatieve bedrijvigheid uitgelicht. Zowel De Winkelhaak in Antwerpen als het Veemarktkwartier in Tilburg zijn onlangs van start gegaan met de gedachte dat clustering van creatieve bedrijven leidt tot onderlinge kruisbestuiving.
1 Het Veemarktkwartier in Tilburg
een onweerstaanbare verleider
Creatieve industrie heeft iets met industrieel erfgoed. Oude fabriekshallen lijken d plek om creatieve bedrijven te clusteren. Kan niet beter, zou je zeggen: meteen een mooie uitstraling en de kans om initiatieven te laten groeien. De uitdaging ligt verder, vinden ze in Tilburg. Er moet echte connectie met het bedrijfsleven komen. En wat gebouwen betreft: niet n gebouw, een heel creatief industrieterrein. Binnensteeds wel te verstaan.
Geplakt tegen het Tilburgse stadscentrum ligt het Veemarktkwartier. Cultuur als motor voor economische ontwikkeling is hier al een klein decennium lang het motto. Na een vliegende start met toonaangevende gebouwen als 013 en Villa Media verdween de spirit uit de ontwikkeling.
Er zijn de afgelopen tien jaar veel goede ideen geformuleerd om creatieve bedrijvigheid te stimuleren. Toen we twee jaar geleden leuke huisvesting zochten voor een paar creatieve clusters zijn we in de oude plannen gedoken. We benutten nu de ideen van toen, misschien doen we maar een paar dingetjes anders, aldus de projectleiders. Het blijken niet zomaar dingetjes maar een paar essentile andere keuzes.
Cultuurhistorische plattegrond
Wat je wil, moet gebaseerd zijn op wat er is, niet op wat je verzint. Tien jaar geleden was het vooral papier, een plan van boven. Nu is het een plan gebaseerd op wat de creatieve industrie zelf wil en in huis heeft. De cultuurhistorische plattegrond van Tilburg is een van de fundamenten voor ons gedachtegoed. We kijken naar wat in de genen van de stad verankerd zit. Daarop kan je doorbouwen. Door van onderaf te werken is de spirit weer terug. Kennis van de lokale markt, van zowel makers als dienstverleners als infrastructuur blijkt daarbij van wezenlijk belang. Nu gedijt de gemeente in haar rol van facilitator, een projectontwikkelaar ziet markt en de creatieve industrie ziet groei en bloeikansen.
Met het motto Cultuur als motor voor economische ontwikkeling werd spoorslags aangenomen dat cultuur de kartrekker moet zijn om creatieve bedrijvigheid te laten bloeien.
De meeste creatieve industrietakken zijn echter van zichzelf naar binnen gericht. Ze zijn goed in creatie, punt. Vraag hen niet om andere stappen in de waardeketen te zetten. Zij bleken dus niets met zon opdracht te kunnen. En dan ook nog ontstond de sfeer: cultuur kost. Het levert wel mooie dingen op, maar het kost. Overduidelijk werd dat creatieve industrie naast cultuur nog een probleemeigenaar mocht hebben.
Anderhalf jaar geleden zijn we gaan praten met Hans Janssen, wethouder Economie. Hij begreep dat praten over creatieve industrie praten over werkgelegenheid is. En hij begreep dat we niet alleen praten over werkgelegenheid in, maar vooral door de creatieve industrie. Harrie Dona benadrukt fijntjes dat ene woordje. In het woordje door zit een essentile keuze die verder reikt dan alleen een motor zijn voor de kenniseconomie. Het is leuk als er binnen de creatieve industrie zelf meer loonvormende werkgelegenheid komt, het is leuk om de kenniseconomie te pushen. Maar de echte klapper ontstaat als de hele reguliere industrie kan putten uit de innovatiekracht van creatieve geesten. De echte uitdaging ligt bij de vraag hoe je die bij elkaar brengt.
Innovatieve DNA
De ervaring leert dat als je creatievelingen van verschillende disciplines bij elkaar aan tafel zet er als vanzelfsprekend nieuwe ideen ontstaan. Dus is een verleidelijke huisvesting van belang en daar werken we aan. Maar hoe betrek je andere ondernemingen bij je idee, bij je concept? Hoe maak je er geslaagde projecten van? Hoe gebruik je de kracht van de gebundelde creativiteit?
Voor de hand ligt om bestaande netwerken van ondernemingen te benaderen. Veel netwerken blijven echter beperkt tot de buitenkant van ondernemingen en zeggen vaak weinig over het innovatieve DNA dat in de kern van de ondernemingen aanwezig is. Om tot deze kern door te dringen is niet alleen een groot onderling vertrouwen een voorwaarde, maar is het persoonlijk contact tussen gelijkgestemde innovators noodzakelijk. Mensen kennen is niet voldoende, toegang hebben tot het innovatieve DNA van de onderneming is een voorwaarde voor succes.
Stichting Veemarktkwartier en Stichting Alice (Eindhoven) ontwikkelen samen met de UvT een nieuwe methodiek om deze connectie duurzaam tot stand te laten komen. Tevens ontwikkelen ze opties om de waardeketen tussen creatie en realisatie te versterken. Als we dit op gang hebben, hebben we de echte flow te pakken, we moeten ondertussen zorgen dat die verleidelijke huisvesting er staat.
Verleidelijke huisvesting
De fysieke invulling van het gebied is uitkomst van het ontwikkelde gedachtegoed. Kernwoorden als ontmoeten, creren, leren, ervaren en leven vormen de basis. In Tilburg worden in een coproductie tussen de gemeente, stichting Veemarktkwartier en Red Concepts (conceptuele projectontwikkelaar) plannen ontwikkeld om centraal in de wijk een kwalitatief ontmoetingsgebied te creren. De kernwoorden worden vertaald in werkplekken voor makers en dienstverleners, onderwijswerkplaatsen, podia, filmzalen, speciaalzaken, restaurants, expositieruimtes, hotelvoorziening en woon/werk appartementen. Alles met inspirerende architectuur en uitdagende ingevulde openbare ruimte. Zeven dagen in de week, vierentwintig uur per dag een prettige omgeving om te vertoeven. Want verrassende ontmoetingen zijn vaak inspirators tot nieuwe creaties en concepten.
We denken niet in clustergebouwen in oude industrile panden die als puisten verspreid in een gebied staan. Dan sluit iedereen zich weer op. We denken aan een aaneengeschakelde vlek van oude, nieuwe, grote en kleine panden met de centrale ontmoetingskern als onweerstaanbare verleider.
Jos Kuijsters
2 DESIGNCENTER | DE WINKELHAAK
Designcenter | De Winkelhaak is in de eerste plaats een bedrijvencentrum voor creatieve freelancers. Ieder die reeds enkele jaren actief is als zelfstandig architect, grafisch ontwerper, multimedia ontwerper, productontwikkelaar of copywriter en behoefte heeft aan meer uitstraling en professionalisme kan er terecht voor infrastructuur en diensten. Door de structuur van het gebouw worden de ontwerpers uit de verschillende disciplines aangezet om contacten te leggen en samen te werken.
Designcenter | De Winkelhaak biedt de klassieke diensten van een bedrijvencentrum (kantoor, vergaderzaal, telefonische permanentie), aangevuld met extra diensten en infrastructuur op maat van ontwerpers (vakbibliotheek, spuitcabine, minifotostudio), coaching van ondernemerschap (info over contracten, patenten, HR) en promotionele ondersteuning via (inter)nationale perscontacten. Op de begane grond en de etage daaronder is er een permanente exporuimte (500m2) die ter beschikking gesteld wordt aan een externe uitbater. In 2007 breidt Designcenter | De Winkelhaak uit met een horeca-uitbating, een extra vergaderzaal, grotere kantoorruimte en logistieke ruimten (opslag en archief).
Herwaardering van een stadsdeel
Designcenter | De Winkelhaak is gehuisvest aan de Lange Winkelhaakstraat, ooit een glorieuze winkelwandelstraat en de oudste van Antwerpen. Deze straat heeft met de jaren heel wat te lijden gehad onder de verschuiving van toonaangevende winkels in de richting Meir en Kaaien. In november 1998 domineerden prostitutie, criminaliteit en drugsgebruik het straatbeeld in de aangrenzende Winkelhaakstraten. Na de opmaak en goedkeuring van een structuurschets voor de stationsomgeving in 1993-1994 en dankzij de Europese fondsen van het Urban-programma, hadden burgemeester Leona Detige en zijn college vanaf 1999 voldoende armslag om de prostitutie uit de wijk te bannen, de straten opnieuw aan te leggen en een ambitieus pandenbeleid op te starten.
Designcenter | De Winkelhaak functioneert als centrum voor de socio-economische ontwikkeling van de aanpalende straten en omgeving, zoals de Schaafstraat, de Dambruggestraat en de Offerandestraat. Deze nieuwe impuls tot herwaardering draagt er toe bij dat de zone wordt ingevuld met nieuwe economische activiteiten in het kader van design en productontwikkeling, aansluitend op het bovenlokaal karakter van de stationsomgeving en tegelijkertijd zorgend voor een ondersteuning op lokaal niveau. Een belangrijke doelstelling is de buurt opnieuw aantrekkelijk te maken voor nieuwe investeerders en KMO. De kwaliteit van de leefomgeving in de
Winkelhaakstaten stijgt en een renovatielawine wordt op gang gebracht. De buurt wordt terug op de kaart van Antwerpen gezet, waardoor ze haar negatieve imago kwijtraakt.
Een voorbeeld van publiek-private
samenwerking
Designcenter | De Winkelhaak wil een belangrijke economische impuls genereren.
De NV NOA was het medium tussen overheid en priv-investeerders en de drijvende kracht achter de oprichting van de NV designcenter de Winkelhaak in januari 2000.
Eenmalige subsidies van Europa, de Vlaamse Gemeenschap en de Stad Antwerpen werden genvesteerd in een nieuwbouw. De kapitaalsverhoging door acht bedrijven (Anacom, Arnold & Siedsma, Duvel Moortgat, GOM, KBC, Mercator, NOA en Vooruitzicht) heeft de inrichting bekostigd en garandeert de werking tot het project zonder blijvende subsidie rendabel functioneert.
Economische pijler
De sector van productontwikkeling en design in Vlaanderen bestaat voornamelijk uit zeer kleine ondernemingen. De doelstelling van Designcenter | De Winkelhaak is het coachen van zelfstandige ontwerpers in hun ondernemerschap en hen helpen met promotie. Het centrum is een incubatieplek maar mikt erop door te groeien naar een grotere en stabiele onderneming. Op termijn wil Designcenter | De Winkelhaak de basis leggen van een beter georganiseerde en internationaal gekend creatief ondernemerschap.
Het project is een geslaagd voorbeeld van publiek-private samenwerking waarbij de NV NOA functioneerde als medium tussen overheid en bedrijven. Zodra het project levensvatbaar was, heeft NOA de nieuwe onderneming afgestoten als de NV Designcenter | De Winkelhaak. De aandeelhouders werden uitdrukkelijk gezocht in het bedrijfsleven. Er wordt ervan uitgegaan dat bedrijven graag verantwoordelijkheid nemen voor de maatschappij waarin ze functioneren. Deze verantwoordelijkheid kan het best geconcretiseerd worden in projecten waarin bedrijven hun sterkste zijde tonen en datgene inbrengen waarin ze uitblinken: hun ondernemerschap en bedrijfskundige expertise. Natuurlijk was ook de financile investering nodig. Maar de vraag van NV Designcenter | De Winkelhaak om medeverantwoordelijkheid voor het project te dragen was minstens zo belangrijk. Daarom werd de raad van bestuur, naast de aandeelhouders, aangevuld met toonaangevende designer-zaakvoerders die know-how en contacten investeren.
Sociale pijler
Het concept bevestigt dat creatieve beroepen zich meer dan andere voelen aangetrokken door een verzuurde buurt aan de vooravond van herwaardering. Het multiculturele, grootstedelijke (stadsjungle) is immers ook een bron van dynamiek en inspiratie. Meer dan een andere beroepsklasse integreren en interageren kunstenaars, ontwerpers en ambachtsmensen met hun omgeving en ondernemen ze actief actie (of laten zich gemakkelijk inschakelen op vraag van buurtbewoners) om hun aanwezigheid (of bepaald thema) visueel te onderstrepen (uit te werken). Dit resulteert in een meer optimistisch en vriendelijk klimaat wat de leefbaarheid in de wijk ten goede komt.
De combinatie van wonen en werken was een belangrijk uitgangspunt. Daar ontwerpers niet mensen zijn die werken van 9 tot 5, maar eerder op onregelmatige uren, is het een doelgroep die snel overtuigd is om zich ook in de buurt te vestigen, wat de eenzijdige sociale mix verruimt.
Milieupijler
Het gebouw wil een voorbeeld zijn van duurzame architectuur. Het heeft een duurzame structuur in beton en is regelmatig en doordacht geconcipieerd. De draagstructuur van het gebouw maakt een vrije invulling mogelijk. Dit vrijwaart een mogelijke herbestemming of functionele herinvulling door latere generaties. De milieulast wordt gereduceerd door hergebruik van het regenwater en een natuurlijke ventilatie van het gebouw (zonder een dure en milieubelastende airco-installatie). Een zonnewering met opengaande ramen staat garant voor een natuurlijke klimaatbeheersing van het gebouw. Met zuinigheid als motief wordt in het gebouw doeltreffend gewerkt met materialen en ruimtes. Opbouw is tegelijkertijd afwerking, waardoor verspilling wordt vermeden en onrechtstreeks het milieu zo veel mogelijk wordt gespaard.
Klara De Smedt
Auteur: Jos Kuijsters is samen met Harrie Dona projectleider/veemarktmeester van het Veemarktkwartier jos.kuijsters@backdrop.nl Klara De Smedt is manager van Designcenter | De Winkelhaak info@winkelhaak.be
