Het onderzoek hanteerde de volgende formulering voor maatschappelijk kwetsbare groepen: alle groepen die zich op n of andere manier in een kwetsbare positie bevinden, zij het omwille van financile, lichamelijke, sociale en andere redenen. Belangrijk is dat maatschappelijk kwetsbare groepen niet als een aparte groep worden beschouwd, maar fungeren als een referentiegroep. De drempels die zij vaststellen, gelden ook voor andere groepen, maar minder expliciet en meer diffuus, en er wordt minder over gecommuniceerd.
Belangrijk aandachtspunt voor het beleid van de Vlaamse minister van Cultuur tijdens de aflopende legislatuur was de verbreding en verdieping van cultuurparticipatie en interesse in cultuur en kansarmoede. Een van de initiatieven is een experimentele regelgeving voor de ondersteuning van sociaal-artistieke projecten. Hierbinnen worden ook enkele initiatieven gesubsidieerd die mensen in armoede via een intensief en langdurig bemiddelingstraject de weg wijzen naar het bestaande culturele aanbod. In dit artikel gaan we in op enkele van de belangrijkste kenmerken en (beleids)conclusies.
Sociaal-artistieke projecten betreden een voor de doelgroep (meestal) nieuw terrein: dat van het zelf (artistiek) creren. Heel vaak is dat het laatst overblijvende terrein dat nog niet beladen is met teleurstellingen, afwijzingen of mislukkingen. Binnen de projecten krijgen de deelnemers de mogelijkheid zichzelf en elkaar te ontdekken, zich te leren uiten, nieuwe vaardigheden te leren en te leren samenwerken. Essentieel is dat er wordt uitgegaan van de capaciteiten en de nog te ontdekken mogelijkheden van de deelnemer, niet van zijn of haar problemen of falen. Een professionele kunstenaar initieert hen in het artistieke medium, en in de begeleiding staat het proces en de ruimte voor de zoektocht centraal.
De kracht of empowerment zit daarnaast in het artistieke eindproduct. Het project De Klink Het Spektakel in Heist op den Berg (zie www.deklink.wdj.be), waar gewerkt wordt met kwetsbare jongeren, brengt onder meer straattheater, circus, vuurspektakel en graffiti. Het toonmoment is gebaseerd op het materiaal dat de deelnemers zelf aanbrengen, aansluitend bij hun leefwereld. In de voorstelling of tentoonstelling tonen ze met eigen woorden en eigen beelden en in hun eigen taal wie ze zijn, hoe ze de wereld zien en beleven en wat hun dromen, noden en verlangens zijn.
Deze aanpak van kansarmoede heeft een breed lokaal draagvlak nodig. Het project De Klink participeert daarom aan een breed regionaal overleg tussen allerlei diensten, sectoren en instanties. Binnen dat overleg staan steeds opnieuw themas met betrekking tot kwetsbare jongeren op de agenda gezet, wordt signaal gegeven aan bevoegde instanties en wordt gezamenlijk gezocht naar nieuwe oplossingen van terugkerende en/of structurele problemen. Deze aanpak veronderstelt een cross-over beleid tussen de beleidsdomeinen cultuur, welzijn, onderwijs, justitie en steden.
Sociaal-artistieke projecten hanteren cultuur als hefboom om maatschappelijke uitsluiting tegen te gaan. Het uitgangspunt is hierbij fundamenteel: mensen willen niet zozeer participeren aan d cultuur, maar vragen in de eerste plaats erkenning van het feit dat alle mensen cultuur hebben en cultuur zijn. Al te vaak nog worden vooral mensen die leven onder allerlei vormen van maatschappelijke uitsluiting benaderd als cultuurloos. Men erkent niet dat ze een eigen wooncultuur, een eigen taalcultuur of groepscultuur hebben, laat staan dat zij de kans krijgen om deze groepscultuur te verbeelden en te laten evolueren.
Sociaal-artistieke projecten gaan in tegen ht democratisch deficit, namelijk dat de cultuur of het alledaagse leven van heel wat subgroepen niet wordt gedocumenteerd en niet in beeld komt. Door dat wl te doen, creert deze praktijk identificatie en erkenning een voorwaarde tot participatie van zowel deelnemers als (nieuw) publiek tijdens het slotmoment. Sociaal-artistieke projecten geven een stem en zeggenschap aan stemlozen in onze samenleving. Ze verbreden het concept cultuur door een herwaardering van creativiteit. Bovendien zijn het oefeningen in samenleven en democratie, laboratoria waar nieuwe samenlevingsvormen worden uitgeprobeerd en plekken om te leren leven met complexiteit en onzekerheid.
Kunst- en cultuurbeleid is niet zomaar extra, komt er niet bij wanneer alle andere beleidsmaatregelen hun optimaal effect bereiken, maar moet een beleid zijn dat op transversale manier andere beleidsdomeinen voedt en mee vorm geeft.
Deze visie is terug te vinden in het UNESCO-rapport Our Creative Diversity. Ontwikkeling is meer dan alleen maar economische ontwikkeling. Ze moet gezien worden als een proces om de keuzemogelijkheden van mensen te vergroten. Cultuur is geen middel tot materile vooruitgang maar het doel van ontwikkeling, in de zin van de ontplooiing van de mensheid in al zijn vormen en als geheel, zo staat in het rapport te lezen. Deze culturele benadering van ontwikkeling is een kwalitatief proces. Cultuur is niet het bezit of de verwezenlijking van een individu, maar definieert een vorm van samenleven. Cultuur is een individueel recht, maar geen individuele bezigheid.
Literatuur: Hans Wismeijer (Ed.), De kracht van cultuur. Onze creatieve diversiteit. Rapport van de Wereldcommissie Cultuur en Ontwikkeling. Amsterdam: UNESCO, Koninklijk Instituut voor de Tropen, 1996 (vertaling van: Our Creative Diversity, 1995). Het praktijkboekje is integraal te downloaden en/of online te bestellen via: www.cultuurnet.be: onze publicaties. Kosten 10 ,-. De minisite is te vinden op www.cultuurnet.be (klik op kenniscentrum cultuurcommunicatie, thema traject kwetsbare groepen). Meer informatie en materiaal is te vinden op de sites van Kunst en Democratie (www.cdkd.be) en CultuurNet Vlaanderen.
