In 2019 ondertekenden dertien partijen de Erfgoed Deal. Daaronder het ministerie van OCW, de VNG, IPO, terreinbeheerders en verschillende monumentenorganisaties. De achtergrond was het besef dat ons land de komende jaren voor stevige transformaties staat waarbij niet vanzelfsprekend is dat erfgoed erin wordt meegenomen. Klimaatadaptatie en energietransitie vragen om hogere dijken, meer windturbines en zonneweiden. Er zullen tienduizenden woningen bijgebouwd moeten worden en onze online-economie vraagt om distributie- en datacenters. Door deze ontwikkelingen gaan ons landschap en de steden en dorpen er anders uitzien. Vanuit de gedachte dat het verleden inspiratie kan bieden voor die opgaven worden in de Erfgoed Deal projecten ondersteund waar met de kracht van ontwerp historische waarden een plek in de toekomst krijgen.
Voor de uitvoering van de Deal is een programmabureau opgericht dat is gehuisvest bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in Amersfoort. Het programmabureau zoekt aansprekende voorbeelden van plekken die gaan veranderen en waar erfgoed een rol van betekenis kan spelen.
Bij de ondertekening van de deal is een afwegingskader opgesteld met een set beoordelingscriteria waaraan een initiatief moet voldoen om in aanmerking te komen voor financiële ondersteuning. Dit is allemaal na te lezen op de website. De kern laat zich als volgt omschrijven: hoe draagt het aanwezige erfgoed bij aan de realisatie van het initiatief? Anders geformuleerd: hoe wordt het initiatief erfgoedinclusief gemaakt? Dat is wat anders dan het dichten van een gat in de begroting of het leuk aankleden van een gebied door wat oude structuren in ere te herstellen, zonder dat er een link wordt gelegd met de gebiedsopgave. Dit kan het beste worden verduidelijkt met enkele voorbeelden.
Grebbedijk en Pampus
De Grebbedijk bij Wageningen moet in het kader van het Hoogwaterbeschermingsprogramma de komende jaren worden verhoogd en versterkt. Deze opgave wordt erfgoedinclusief gemaakt door herstel en gedeeltelijke reconstructie en ophoging van het historische hoornwerk (zie afbeeldingen). Dit hoornwerk is een 18de-eeuws vestingwerk, bestaande uit enkele bastions een aan de voet van de Grebbedijk. Door de aarden grondwerken te herstellen en op te hogen naar het niveau van 1785 hoeft de Grebbedijk ter plekke niet te worden verbreed, waardoor het hoornwerk (een rijksmonument) niet wordt aangetast. Hiermee ontstaat een inspirerende combinatie van erfgoedherstel en waterbescherming.
Dronebeeld van het hoornwerk bij de Grebbedijk zoals het er nu bij ligt.
Zo zal het hoornwerk eruit zien na uitvoering van de dijkversterking. De eeuwenoude verdedigingswerken worden opgeknapt en zullen deels als waterkerende dijk gaan fungeren.
Forteiland Pampus, onderdeel van het Werelderfgoed Stelling van Amsterdam, wil de komende jaren transformeren naar zelfvoorzienend en duurzaam, waarbij de unieke locatie, de kenmerkende architectuur en de cultuurhistorische waarden als inspiratiebron en onderlegger worden toegepast. Het forteiland is eind 19de eeuw ontworpen om geheel zelfvoorzienend te zijn. Dat gegeven wordt nieuw leven ingeblazen. Er komt een nieuw circulair entreegebouw met geïntegreerde voorzieningen. Dit gebouw ligt ‘verzonken’ in het eiland. Een duurzaam energiesysteem, met zonnepanelen op de plek van het vroegere kolenveld en het voormalige bunkerhuis en speciaal zonnefolie op de geschutkoepels, moet het eiland voorzien van zo veel mogelijk van de benodigde energie. Daarnaast wil men via ontwerpend onderzoek nagaan of (kleine) windturbines op het eiland passen. Voorts zal worden gewerkt aan een nieuwe waterzuiveringsinstallatie, waardoor Pampus eigen drinkwater kan winnen.
In beide voorbeelden zal de beleving van het erfgoed na uitvoering van de Erfgoed Deal flink zijn verhoogd, terwijl het erfgoed tegelijk van meerwaarde is bij de realisatie van de projecten. Ze tonen beide aan dat ruimtelijke kwaliteit gebaat is bij een doordachte inzet van erfgoed.
Landschap
Landschap speelt in alle projecten een belangrijke rol. Immers: de klimaatadaptatie en de energietransitie vinden daar plaats. Stedelijke groei & krimp hebben op het eerste gezicht een kleinere landschappelijke component, maar op plekken waar stadsuitbreidingen gepland zijn, gaat het landschap vanzelfsprekend net zo goed veranderen.
Praktisch
Het programma loopt tot en met 2022. Twee keer per jaar kunnen initiatieven worden ingediend, waarna een beoordeling plaatsvindt door een stuurgroep. Op dit moment (mei 2021) zijn drie van de zes rondes achter de rug en zijn twintig projecten toegekend. Gemiddeld ontvangen projecten tussen de € 350.000 en € 600.000 van het Rijk. Eenzelfde bedrag wordt als matching ingebracht door de aanvragende provincie of gemeente.
Projecten en initiatieven kunnen zich melden bij het projectbureau, waarna we met elkaar in gesprek gaan om te verkennen of het idee kansrijk is om tot een erfgoed deal te worden gebracht. Initiatiefnemers worden daarbij begeleid door de netwerkers van het programmabureau.
Het programmabureau is voor de komende rondes in het bijzonder geïnteresseerd in projecten waar het onderwerp Natuur-/Landschapsinclusieve landbouw een rol speelt en in projecten die zich richten op duurzaamheidsmaatregelen in het landschap. Te denken valt aan energiecorporaties met plannen voor een doordachte inpassing van zonnepanelen, waarbij het aanwezig erfgoed als inspiratie dient.
Belangstellenden met een goed idee mogen zich melden.
Meer weten?
- Een overzicht van de gehonoreerde projecten is te vinden op de website https://www.erfgoeddeal.nl/projecten.
- Er is een podcastserie ‘Verborgen in het volle zicht’ beschikbaar, waar van zeven projecten een mooi portret is gemaakt (https://erfgoeddeal.podbean.comof zoek in op “Verborgen in het volle zicht”.
- Het gratis magazine Deal! Verschijnt twee keer per jaar. Abonneren kan door een mail te sturen naar erfgoeddeal@cultureelerfgoed.nlv.v. ‘abonnement Deal!’
- Twitter: @ErfgoedD
