Occupy Utrecht, onderdeel van de Occupy-protesten die in het najaar van 2011 over de hele wereld plaatsvonden. Fotografie: Japiot.
Soms is de tijd ergens rijp voor. Dan buitelen de ontwikkelingen over elkaar heen. Dan bloeien er duizend bloemen, in straat en wijk, in stad en land. Dit lijkt nu het geval te zijn op het gebied van nieuwe democratie. In tal van gemeenten worden nieuwe vormen beproefd. Soms omdat een bestuurder maatschappelijke problemen anders wil aanpakken, soms op initiatief van betrokken bewoners of bevlogen ambtenaren.
Het Festival ‘Democratic Challenge’ van oktober 2015 gaf een mooi beeld van de veelheid aan verschijningsvormen van nieuwe democratie: burgerbegroting, burgertoppen, e-democratie, wijkdemocratie, open data en de rol van de raad. In Hoogeveen verdelen bewoners soms miljoenen euro’s met de aanbesteding van hun gemeenschapshuis. Bewoners in Bronckhorst hebben het beheer van vier zwembaden overgenomen. ‘Austerlitz Zorgt’ is een coöperatie die bewoners steunt om zo lang mogelijk in het dorp te wonen; er zijn inmiddels tientallen voorbeelden van ‘Naoberzorg’. In Leiden maakten bewoners een ambitieus plan voor het langste singelpark van Europa; de gemeente heeft inmiddels veertien miljoen euro toegezegd. Rotterdam geeft bewoners het recht om publieke diensten over te nemen. Breda experimenteert met participatief begroten waarbij bewoners prioriteiten aangeven. Andere steden werken met een burgertop of G1000, waarbij deelnemers via loting geselecteerd worden en met elkaar een agenda voor de stad maken.
Naar een meer democratische democratie
Er zijn nog meer voorbeelden te noemen, maar het belangrijkste punt is duidelijk: door ons hele land heen wordt een reeks aan interessante en belangrijke burgerinitiatieven georganiseerd. In een recent verschenen Manifest Nieuwe Democratie wordt de veelheid aan nieuwe vormen samengevat in enkele pijlers en conclusies. Zo is de nieuwe democratie meervoudig Iedere gemeente is anders, ieder domein is anders, soms is een grote rol van de overheid wenselijk, terwijl in andere situaties er veel ruimte is voor maatschappelijk initiatief. Op het gebied van duurzaamheid of onderwijs kan het primaat bij de samenleving liggen, op het gebied van riolering zal de gemeente eerder de regie pakken. Noem het ‘democratie op maat’. Een tweede pijler van de nieuwe democratie, is dat democratie in de hele beleidscyclus doorgevoerd moet worden. Een gemeente kan écht een voorbeeldstad worden op dit gebied als het in alle fasen van de beleidscyclus (initiatief, planvorming, besluitvorming, uitvoering, controleren en leren) werk maakt van democratisering. Ten derde zou er ook meer sprake moeten zijn van variatie in de representatie van burgers. Als 54 % van de kiezers opkomt bij de raadsverkiezingen, dan schort er iets aan de representatie. Experimenteer met nieuwe vormen van vertegenwoordiging. Zo zou de raad uitgebreid kunnen worden met maatschappelijke zetels. Bij jongerenbeleid kunnen jongeren via loting worden geselecteerd. Bij besluitvorming over zorg mogen ouderen, patiënten en mantelzorgers hun inbreng leveren.
Deze nieuwe democratische bestuursvormen beperken zich niet alleen tot de wereld van de (gemeentelijke) politiek. Ook in de wereld van kunst en cultuur is veel gaande. Verbreding van de financiering, samenwerking met marktpartijen, binding met publieksgroepen, cross-overs, vermaatschappelijking, om maar eens enkele ontwikkelingen te noemen. Het voert in het bestek van deze column te ver om al deze fenomenen te beschrijven; zij worden hier als bekend verondersteld. De vraag rijst wat het domein van kunst en cultuur kan betekenen voor de wereld van burgerparticipatie en nieuwe democratie? Hoe kunnen culturele organisaties meer maatschappelijke waarde toevoegen? Wat betekent burgerschap voor een theatermaker, een directeur of een marketingmedewerker? Blijven het gescheiden werelden, afgezien enkele experimenten met buurttheater? Of kunnen kunstenaars en vrijdenkers inspiratie bieden en waarde toevoegen in het domein van burgerparticipatie? Ik denk dat het laatste het geval is.
Kunstenaars tussen de kiezers
De wereld van bewonersparticipatie is nog steeds vooral een wereld van woorden, van ambtelijke taal en jargon, van taai en tobberig taalgebruik, een overwegend cerebrale wereld waar weliswaar oprecht naar ‘het goede’ wordt gezocht, maar waar ‘het schone’ meestal ver te zoeken is. Heel voorzichtig worden hier en daar nieuwe verbindingen verkend. Het Nieuwe Instituut werkt samen met de gemeente Eindhoven aan een programma rond de smart city en burgerschap. In deze context heeft het Guggenheim Museum in New York heeft een interessant project gelanceerd onder de titel ‘100 Urban trends’, waarbij professionals gekoppeld werden aan jongeren om samen nieuwe toekomstbeelden te ontwerpen. Dit project heeft in Leiden navolging gekregen met ‘071×071’. Grofweg zijn er twee routes voor het verbinden van de domeinen kunst en burgerparticipatie.
Ten eerste beschikken kunstenaars en theatermakers over bijzondere kwaliteiten als het gaat om het raken van mensen. Zij hebben ervaring in het betrekken, verrassen en verleiden van bezoekers. Deze kwaliteit is waardevol in de wereld van bewonersparticipatie. Want wat nodigt meer uit: een advertentie met een uitnodiging voor een inspraakavond over Ringweg-Oost? Of een poster met het opschrift: “Magisches Theater, nur für Verrückten?” (zoals in Der Steppenwolf door Hermann Hesse)? Ook de inrichting van participatiebijeenkomsten kan wel wat spanning, verrassing en inspiratie gebruiken. Ten tweede zijn schilders, schrijvers en andere kunstenaars meer dan de meeste mensen in staat om buiten gebaande paden te treden. Zij durven bestaande kaders op te rekken. Er is een latente en tegelijkertijd dringende behoefte aan creatieve geesten die in staat zijn om nieuwe wegen te wijzen voor het oplossen van maatschappelijke problemen. Dat betekent niet dat iedere oprisping van de eerste de beste beeldhouwer op voorhand maatschappelijk relevant is. Om tot betekenisvolle inzichten te komen is het vaak ook noodzakelijk dat men zich eerst verdiept in de aard van de problematiek en de voors en tegens van de verschillende oplossingsrichtingen. Dat is niet iedere kunstenaar gegeven.
Kunst en burgerparticipatie zijn tot dusver heel verschillende domeinen. Het zal mij benieuwen welke cross-overs hier de komende jaren gaan ontstaan.
—–
Mededeling van de uitgever: Dit artikel verschijnt in het themanummer over Burgerschap en Maatschappelijk Rendement. Dit nummer werd speciaal samengesteld in aanloop naar de start van de opleiding MBA Cultuur, Erfgoed en Burgerschap. MMNieuws is mediapartner en publiceert over deze top-opleiding. Download de folder hier!
