De magie van Bosch

De oude Hollandse meesters als Rembrandt en Van Gogh zijn succesnummers in het buitenland. Deze nationale iconen dragen bij aan het culturele profiel van Nederland, terwijl de museale collecties een belangrijke reden zijn voor een bezoek aan ons land. Bijzondere herdenkingsjaren als het Van Goghjaar of het Rembrandtjaar deden daar nog een schepje bovenop en werkten als een magneet op (internationale) toeristen. 

Ook in ’s-Hertogenbosch gloorde een herdenkingsjaar aan de horizon: vijfhonderd jaar Jheronimus (‘Jeroen’) Bosch in 2016. De magie van Bosch en de inspirerende en fascinerende thematiek van zijn werk bieden interessante aanknopingspunten voor de profilering van zijn stad. De missie was tweeledig. Naast het structureel verbinden van Jeroen Bosch aan de stad ’s-Hertogenbosch – waarbij we ons met name richten op nationale en internationale exposure van de stad – zou de belangrijkste nationale schilder uit de middeleeuwen ook een positie moeten verwerven in de eredivisie schilders van Nederlandse bodem. Deze missie rechtvaardigt een nationale herdenking van Bosch met een hoofdrol voor zijn geboortestad. Van meet af aan stond vast dat in 2016 een groot deel van de werken van Bosch weer terug zouden moeten keren naar de stad van Bosch voor een grote tentoonstelling, dé plek waar ze ooit zijn gecreëerd door de meester. De expositie vormde het anker voor een grootschalige, meerjarige manifestatie ‘Jheronimus Bosch 500’.

Internationale top

Een dergelijke manifestatie was nogal een uitdagende ambitie voor een stad dat geen enkel werk van Bosch meer bezat: de stad van Bosch zonder één enkele Bosch. Het oeuvre van Bosch is met zo’n 24 schilderijen en een collectie tekeningen schaars en uniek. Het behoort tot de top collecties van de meest vooraanstaande musea in Europa en de Verenigde Staten. Een welhaast onmogelijke opgave voor een provinciaal museum om een dergelijke expositie van de grond te krijgen en de bruiklenen te verwerven. Het Noordbrabants Museum had echter een innovatieve aanvliegroute ontwikkeld in samenwerking met de Radboud Universiteit: het Bosch Research and Conservation Project. De kern van dit concept was dat ’s-Hertogenbosch als geboortestad van de kunstenaar – in het kader van de herdenking van zijn vijfhonderdste sterfjaar – het voortouw nam tot een grootschalig meerjarig Europees onderzoeks- en restauratieproject. Deze aanpak bood de stad de mogelijkheid zich de afgelopen jaren internationaal te profileren als de stad van Jeroen Bosch, als ambitieus pleitbezorger én hoeder van haar erfgoed, cultuur en wetenschap. Met als inzet het mogelijk maken van de restauratie van een groot deel van de werken, die in slechte conditie verkeerden. Internationale musea reageerden positief, met als gevolg een omvangrijke bruikleengeving van de werken van Bosch aan de expositie ‘Visioenen van een genie’. De tentoonstelling in het Noordbrabants Museum kon zich beroepen op 17 van de 24 schilderijen en 19 van de 20 tekeningen. Daarmee was de grootste Bosch-expositie ooit getoond aan het publiek een feit. Een once in a life time ervaring: precies vijfhonderd jaar na zijn dood zijn de schilderijen nog éénmaal terug in zijn stad ’s-Hertogenbosch, daar waar al zijn werken zijn gemaakt. De tentoonstelling was een razend succes: in minder dan vier weken werd ‘Visioenen van een genie’ uitverkocht. Met de uitbreiding van de avond en nachtelijke uren in de laatste periode kunnen we rekenen op nagenoeg 400.000 bezoekers. Ongeveer een derde deel van het bezoek is afkomstig uit het buitenland.

Bosch voor Den Bosch

Voorop stond dat de Bosschenaren de vip’s waren van het ‘Jheronimus Bosch 500’ programma. De nalatenschap van ‘Jheronimus Bosch 500’ moest tot in de haarvaten van de stad merkbaar zijn. In de aanloop naar de tentoonstelling werd een ‘Bosch 500 Loterij’ georganiseerd speciaal voor de inwoners. Op de vooravond van de tentoonstelling zijn vijfhonderd Bosschenaren gratis naar de preview geweest, het welkomstcomité van Bosch. De nalatenschap bestond er ook uit dat op alle lokale scholen Jeroen Bosch onderdeel uitmaakt van het lespakket, met de jeugd als ambassadeurs voor Jeroen Bosch en de stad. In totaal 15.000 kinderen van het basis en voortgezet onderwijs brachten gratis een bezoek aan de speciale schoolrondleidingen in de Bosch-tentoonstelling. Een actieve participatie van wijken en bevolkingsgroepen werd gestimuleerd met projecten als de ‘Bosch Parade’, de jaarlijkse kunstparade op de wateren van ’s-Hertogenbosch. Honderden Bosschenaren werkten samen met professionele kunstenaars aan de varende kunstobjecten. Het is inmiddels een nieuwe traditie geworden, niet meer weg te denken uit het evenementenaanbod in de stad. Dit alles droeg bij aan de sociale cohesie en de lokale trots.

De ‘Bosch Experience’

Bosch vond zijn inspiratie in het ’s-Hertogenbosch van de late Middeleeuwen, in zijn atelier aan de Bossche Markt. Die locatie vormt een bron voor storytelling. De plekken die herinneren aan Bosch bieden houvast voor het vertellen van het verhaal over de schilder, zijn werk, zijn tijd en zijn stad, ook ná 2016. Samen met de Bossche erfgoedinstellingen en de Efteling is een concept ontwikkeld voor een Bosch belevingsroute door de stad van Bosch: de ‘Bosch Experience’. Een interessante samenwerking tussen cultuurhistorie en de wereld van attractie. Omdat de Tuin der Lusten – het meest beroemde schilderij van Bosch – niet op de tentoonstelling te zien is laat het belevingsconcept de figuren en thema’s uit Bosch’ bekendste drieluik tot leven komen. De ‘Bosch Experience’ brengt locaties van herinnering in beeld. Het publiek – volwassenen en kinderen – kunnen op een aantrekkelijke en laagdrempelige manier in de geanimeerde wereld van Bosch treden. Met een Tuin der Lusten-spel op de Bosch-app kunnen gebruikers op zoek naar de figuren uit de Tuin der Lusten in de binnenstad. Of men kiest voor een ‘Hemel en Hellevaart’ op het middeleeuws stadsriviertje de Binnendieze met videomapping van de hemel- en helletaferelen van Bosch in het Hellegat. Of een ‘Wonderlijke Klim’ maken op het dak van de Sint Jan, oog in oog met de Bosschiaanse luchtboogbeelden. Alle reproducties van de schilderijen van Bosch kunnen in het Jheronimus Bosch Art Center bewonderd worden, ook ná 2016. Slotstuk van de manifestatie vormt de licht- en geluidshow ‘Bosch by Night’ op de Bossche Markt. De show wekt Jheronimus Bosch tot leven op de plaats waar hij vijfhonderd jaar geleden zijn meesterwerken maakte. Met enige vertraging weliswaar, want de start van de show die aan het begin van de Boschtentoonstelling in première zou gaan werd opgehouden door een absurd toeval: de instorting van twee van de vijf gevels waarop geprojecteerd zou worden. Videomapping op en rond zijn atelier-woonhuis voert het publiek mee naar de fantasiewereld van de schilder, vol wonderlijke gedrochten en tijdloze symboliek, die tot op de dag van vandaag mensen over de hele wereld fascineert en inspireert.

De ‘Bosch Experience’ biedt bovendien allerlei mogelijkheden voor winkeliers en horeca ondernemers om aan te haken voor diverse publieksacties onder de naam ‘Bosch Specials’. Met speciaal ontwikkeld materiaal zijn de winkeletalages omgevormd tot een heuse Tuin der Lusten een lust voor het oog van het winkelend publiek. De show ‘Bosch by Night’ dient – naar voorbeeld van de Aqua Nura in de Efteling – het publiek langer vast te houden in de stad met meer bestedingen in horeca en detailhandel tot gevolg. Het zijn hoogtijdagen voor de Bossche ondernemers.

Verduurzaming van het succes

De ‘Bosch Experience’ route vormt een basis voor doorontwikkeling, een bijdrage aan de legacy van Bosch. De verwerving van het voormalig aterlierwoonhuis van Bosch aan de Markt zal op termijn het slotstuk vormen van de ‘Bosch Experience’ in ’s-Hertogenbosch. Het is de historische plek waar naar alle waarschijnlijkheid het complete oeuvre van Bosch is gemaakt. De betekenis van deze authentieke locatie waar Bosch zijn familie-atelier beheerde is van grote historische waarde en een blijvende publiekstrekker voor de nationale en internationale toerist. Daar houdt het nog niet bij op. Onder de noemer ‘Bosch Grand Tour’ presenteren de zeven grote musea van Brabant dertien tentoonstellingen met een eigentijdse interpretatie op Bosch en zijn kenmerkende thema’s. Tezamen goed voor naar verwachting 250.000 bezoekers. Ook zullen in de tweede helft van het Bosch jaar tientallen nieuwe nationale en internationale producties geïnspireerd op Bosch in ’s-Hertogenbosch in première gaan: van muziek en theater tot circus.

De campagne ‘Welcome home Jheronimus’ benadrukt de thuiskomst van Bosch en zijn schilderijen. Met ondersteuning van het Nederlands Bureau voor Toerisme & Congressen hebben we de wereldpers voor Bosch en zijn stad weten te interesseren. Die mediaaandacht bereikte een hoogtepunt rond de opening van de Bosch tentoonstelling ‘Visioenen van een genie’ in Het Noordbrabants Museum. Dit leverde een grote hoeveelheid nationale en internationale tv-registraties op en talrijke artikelen in de grote internationale dagbladen. Dit evenaarde zelfs de media-aandacht rond de heropening van het Rijksmuseum.

In nagenoeg alle gevallen presenteert zowel de nationale als de internationale pers de tentoonstelling in de context van ‘s-Hertogenbosch, de stad van Bosch. Daarmee lijkt de belangrijkste doelstelling van het Bosch jaar – namelijk het verbinden van Bosch aan zijn stad – nu al geslaagd.

De meerjaren manifestatie ‘Jheronimus Bosch 500’ heeft de stad een unieke kans geboden om bestuurlijke en financiële energie los te maken, belangrijke stedelijke projecten te versnellen en een enorme kans geboden om de stad op de kaart te zetten. Omdat vele partijen positief betrokken zijn bij de manifestatie, ontstond er een momentum dat veel energie losgemaakt. De stad kijkt nu naar de toekomst: Bosch kwam thuis en Bosch blijft!