Duurzaam wonen in agrarisch erfgoed

Het platteland verandert, agrarisch erfgoed staat onder druk. Oude boerderijen voldoen zelden aan moderne eisen voor een duurzame woon- en werkomgeving. Tegelijkertijd is het verduurzamen van agrarisch erfgoed een enorme opgave, zeker voor individuele boerderijeigenaren. Reden voor EMD-Monumentenzorg en de Nyenrode Business Universiteit om samen dit probleem op te lossen.

Nederland staat voor een aantal grote maatschappelijk opgaven. In de aankomende decennia zullen diverse ontwikkelingen van grote invloed zijn op het landelijk gebied. Denk hierbij aan schaalvergroting van de landbouw, bevolkingskrimp, groei van de stad, overloopgebieden voor extreem hoogwater en verruiming van de uiterwaarden. En wat te denken bij de transitie van energie uit fossiele bronnen naar hernieuwbare bronnen? Het plaatsen van windmolenparken en zonneakkers, de verbouw en winning van biomassa zal een flinke impact hebben op de inrichting van ons land en op het landschap. Van nature roepen wijzigingen in onze directe leefomgeving weerstand op. Het is misschien een geruststellende gedachte dat veranderingen van ons landschap van alle tijden is.

Uitdagingen

Los van de bovengenoemde veranderingen zullen veel gebouwen en erven hun agrarische functie verliezen, komen leeg te staan of zelfs worden gesloopt. Een groot aantal van die gebouwen is echter cultuurhistorisch waardevol. Om dit erfgoed te behouden zijn veranderingen nodig. De bijgebouwen zullen een nieuwe functie  krijgen en ook de boerderijen zelf moeten worden verduurzaamd.

Het verduurzamen en in gebruik houden van agrarisch erfgoed is voor eigenaren en direct betrokkenen een groeiende uitdaging. De meeste reguliere verduurzamingsmaatregelen, zoals comfortabel en gezond wonen, water- en energiebesparing of circulair en toekomstbestendig bouwen, zijn niet afgestemd op het bouwtechnische karakter van historische boerderijen. Het toepassen van standaard oplossingen kan zelfs tot onherstelbare schade aan de constructie leiden. Daar komt nog bij dat ook rekening moet worden gehouden met het behoud van unieke kenmerken en de cultuurhistorische waarden van de boerderij.

Succesverhaal

EMD-Monumentenzorg heeft in de afgelopen jaren eigenaren van boerderijen geholpen met het restaureren, verduurzamen en onderhouden van hun agrarisch erfgoed. Een aansprekend voorbeeld van een uitgevoerde, verantwoorde verduurzaming is boerderij Grote Hoeve in Baak. Met de uitvoering van dit project is aangetoond dat een monumentale energietransitie van een historische boerderij mogelijk is.

Bij de verduurzaming van T-boerderij Grote Hoeve is het gebouw zeer energiezuinig geworden waarbij de kans op schade aan het monument gegarandeerd nihil is. Verder is het wooncomfort gewaarborgd én is het karakter van de boerderij behouden. Maar vooral bijzonder is dat het in Nederland het eerste project is waarbij onder particulier opdrachtgeverschap prestatiegericht is samengewerkt. Niet met een bestek, maar door gezamenlijke afspraken te maken over het te bereiken eindresultaat en het beschikbare budget.

Geïnspireerd door dit succes is, in samenwerking met Birgit Dulski van de Nyenrode Business Universiteit het project ‘Monumentale energietransitie in de praktijk’ ontstaan. Het project richt zich op het verduurzamen van agrarisch erfgoed van particuliere eigenaren. Het is breed opgezet: niet alleen het gebouwde erfgoed doet mee maar ook het erf en het landschap in de directe omgeving horen erbij. Als gebied is de IJsselvallei en de Cleantech-regio (bestaande uit de gemeenten Apeldoorn, Brummen, Deventer, Epe, Lochem, Voorst en Zutphen) in Gelderland gekozen. Naast beschermde agrarische monumenten kunnen alle karakteristieke boerderijen gebouwd voor circa 1940 met cultuurhistorische waarden meedoen aan het project. Inhoudelijk ligt de focus op een aantal speerpunten. Eén daarvan is het ontwikkelen van duurzame prestatieconcepten.

Voorbij maatwerk

Over het algemeen wordt geaccepteerd dat het doorvoeren van duurzame maatregelen in historische boerderijen maatwerk is. Als gevolg daarvan wordt in de bestaande bouwpraktijk per project een unieke oplossing bedacht, met een team dat elke keer anders is samengesteld. Knelpunten bij deze aanpak zijn lange uitvoeringstijd, bouwfouten, hoge faalkosten, rompslomp en ergernis. Maar dat kan anders, zelfs – of juist, vooral – voor monumentale gebouwen. Kijkend naar historische boerderijen kan worden vastgesteld dat boerderijen bouwtechnisch over het algemeen gebouwd zijn volgens een voor die tijd geldende standaard bouwmethode. Deze gelijkheid is nog groter bij boerderijen van een bepaald type in een bepaalde streek, zoals de T-boerderijen in de IJsselvallei. Door deze gelijkheid is ook de problematiek en het risico op schade die zich kunnen voordoen bij het verduurzamen min of meer hetzelfde.

Deze constatering is de basis voor de conceptuele, projectoverstijgende aanpak van het project.

Lange adem

De duurzame prestatieconcepten worden nadrukkelijk niet ‘over’ of ‘voor’ boerderijeigenaren ontwikkeld, maar ‘met’. Ze gaan samen met betrokkenen aan de slag. Denk bij betrokken bijvoorbeeld aan familie, professionals, bedrijven, producenten, buurtbewoners, gemeenten, netbeheerders en andere partijen. Uiteindelijk kunnen deelnemende eigenaren kiezen uit één van de ontwikkelde concepten die vervolgens wordt uitgevoerd. Deze innovatieve en uitdagende manier van werken is niet alleen voor particuliere opdrachtgevers interessant maar voor alle partijen.

Per project een unieke oplossing bedenken is foutgevoelig. Een projectoverstijgend productiesysteem bedacht door bedrijven met een gedeelde visie geeft veel meer tijd om oplossingen te bedenken en in een voortdurend leerproces te verbeteren. Een en ander zorgt voor andere waarden en een nieuwe attitude, waarin het accent op de korte termijn verandert in een visie op lange termijn. Een visie die perfect past op het verduurzamen en langdurig in stand houden van (agrarisch) erfgoed.