Twee projecten kunnen gaan fungeren als testcase voor de nieuwe markt van gedigitaliseerd cultuuraanbod. Op Prinsjesdag 2006 (19 september) is in Den Haag bekend geworden dat in de Rijksbegroting voor 2007 de financiering is opgenomen van het projectplan Beelden voor de Toekomst. Dit plan voorziet in een grootscheepse conserverings- en digitaliseringoperatie van meer dan 700.000 uur radio, televisie, film en muziek. In het tweede project Nederlands Erfgoed: Digitaal! hebben zich vorig jaar tien nationale erfgoedinstellingen verenigd. Zij hebben een projectplan opgesteld om gezamenlijk delen van hun waardevolle collecties te digitaliseren. Dit plan wacht nog op financiering. In het kader van beide projecten is een kosten-batenanalyse uitgevoerd waaruit een optimistisch beeld naar voren komt over het terugverdienen van een deel van de investeringen.
In de Nederlandse film- en televisiearchieven is de geschiedenis van de afgelopen honderd jaar opgeslagen. Ongeveer 70% van dit audiovisuele erfgoed ligt in de collecties van het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid. Bij elkaar tenminste 137.200 uur video, 22.510 uur film 123.900 uur radio (samen 285.000 uur) en 2,9 miljoen fotos. Het archief bevat niet alleen materiaal van de publieke omroepen, maar ook een grote filmcollectie. Enkele jaren geleden werd al de alarmbel geluid over de slechte staat van de analoge dragers van dat materiaal. Een consortium van organisaties heeft met Beelden voor de Toekomst als doel om door een combinatie van conserveren, restaureren en digitaliseren het verval te keren en de toegankelijkheid te vergroten. Dit brengt hoge kosten met zich mee, niet alleen voor het overbrengen naar digitaal formaat, maar ook om te achterhalen bij wie de auteursrechten van het geselecteerde materiaal liggen. De educatieve, culturele en economische waarde van deze bronnen is echter groot. Het project wordt gefinancierd uit het Fonds Economische Structuurversterking (FES), een fonds dat afkomstig is van de hogere aardgasbaten. Voor het project Beelden voor de Toekomst stelt het FES een bedrag van 154 miljoen euro beschikbaar, verspreid over een periode van zeven jaar. Alle films, programmas en fotos worden toegankelijk gemaakt voor educatieve en creatieve toepassingen. Een basiscollectie komt rechtenvrij of onder Creative Commons-licentie beschikbaar. Educatief gebruik krijgt hierbij voorrang, maar tevens moeten nieuwe innovatieve diensten een breed publiek gaan aanspreken.
De tien nationale erfgoedinstellingen die zich verenigd hebben in het project Nederlands Erfgoed: Digitaal! hebben een grote ambitie. Ze willen een gezaghebbende digitale collectie Nederlands erfgoed tot stand brengen, een collectie die bijdraagt aan de zichtbaarheid van de Nederlandse cultuur in virtuele gemeenschappen, niet alleen in Nederland, maar ook world wide. Een droom die ze op de website van het project als volgt verwoorden: Stelt u zich eens voor dat u vanuit een 18e eeuws schilderij, van een tafereel met muzikanten binnen enkele muisklikken 18e eeuwse muziek kunt hren. Met daarbij het originele notenschrift in beeld, een boeiend verhaal en verwijzingen naar interessante links voor meer informatie over dit onderwerp. Zo kunnen dwarsverbanden tussen collecties van verschillende musea en instellingen gelegd worden. Dan gaat het verleden wel leven en niet alleen voor de connaisseurs van de 18e eeuw. De verwachting is dat ook in het onderwijs volop gebruik gemaakt zal worden van de nieuwe digitale mogelijkheden en dat toeristen zich op deze manier grondig kunnen voorbereiden op een bezoek aan Nederland om hier al volop in oer-Hollandse sferen te arriveren. Ook van de creatieve industrie wordt verwacht dat deze entrepreneurs de nieuwe gebruiksmogelijkheden volop zullen benutten.
Voor het gebruik van de digitale diensten van beide projecten zijn de onderscheiden doelgroepen bereid te betalen. Dat is tenminste de verwachting van de Stichting Economisch Onderzoek (SEO) die voor beide projecten een kosten-batenanalyse heeft uitgevoerd. Deze analyse levert inzicht in de totale kosten en baten en maakt duidelijk bij welke groep die terechtkomen: bij gebruikers, auteursrechthebbenden, de overheid of het consortium. Het SEO schat de contante waarde van de totale gebruikersbaten van het project Beelden voor de Toekomst op ongeveer 176 miljoen euro, tegen 148 miljoen euro aan kosten. Het totale kosten-batensaldo van het project (exclusief kosten belastingheffing) komt volgens het SEO ergens tussen de 20 en 60 miljoen euro te liggen. Verschillende partijen houden er iets aan over (het consortium, de afnemers/gebruikers, auteursrechthebbenden en derden), alleen de overheid eindigt met een negatief saldo, al krijgt ze een deel van haar subsidie wel weer terug. En dan is een deel van de opbrengsten nog moeilijk in geld uit te drukken en dus niet meegerekend, zoals het behoud van cultuurhistorisch erfgoed en toename van de multimediale geletterdheid onder de bevolking.
Ook de effecten van Nederlands Erfgoed: Digitaal! schat het SEO positief in. Een aantrekkelijk aanbod op de erfgoedsites zal niet alleen meer virtueel bezoek genereren, het zal ook leiden tot een forse groei van fysieke bezoek. Nauwelijks substitutie dus van fysiek bezoek door virtueel bezoek. De totale directe effecten van toegenomen bezoek aan website en instelling worden geschat op ongeveer 171 miljoen. De baten komen onder meer uit extra kaartverkoop en meer uitgaven in de museumwinkel, niet alleen neergeteld door Nederlanders maar ook door buitenlandse toeristen.
De kosten-batenanalyse (kba) is een beproefde methode voor wegen, spoorlijnen en dergelijke. Ook zachte effecten zoals het milieu kunnen hierin meegenomen worden. In de culturele sector wordt de methode eveneens met enige regelmaat toegepast. Bouw of verbouw van een museum, doe een kba. Een oude fabriek veranderen in een multifunctioneel cultiplex, een kba. Het stadscentrum restylen met een heuse culturele looproute, een kba. Een positieve balans is vaak een stevige steun in de rug om dergelijke projecten doorgang te laten vinden. Wordt er na verloop van tijd afgerekend? Zelden. Beelden voor de toekomst is een prachtig project dat ons mede gaat leren hoe robuust de kosten-batenanalyse is. Hopelijk krijgt ook Nederlands Erfgoed: Digitaal! geld uit de FES-pot. Niet alleen vanwege de grotere digitale toegankelijkheid van al het schitterende culturele erfgoed, ook omdat wetenschappers en anderen nieuwsgierig zijn naar de schattingen van de kba. Dit keer wordt er na verloop van tijd wel afgerekend, in harde euros. Dat wordt spannend.
