Op 3 december 2018 kwamen beleidsmakers en erfgoedexperts samen op uitnodiging van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Onder de titel ‘Nederland veranderd/t’ gingen zij niet alleen in gesprek over maar ook aan de slag met erfgoed en maatschappelijke uitdagingen. Een van de deelsessies van die dag stond in het teken van het Verdrag van Faro. Dit verdrag van de Raad van Europa, dat in 2005 werd gepresenteerd, benadrukt de sociale waarde van erfgoed voor de samenleving en het belang van participatie van de samenleving bij erfgoed. Deelnemers leerden niet alleen over de uitgangspunten van het Verdrag van Faro maar identificeerden ook aan de hand van drie kernprincipes wat Faro zou kunnen betekenen in hun werkzaamheden.
Medewerkers van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en het Ministerie voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschap trapten de sessie af met een korte inhoudelijke toelichting op het Verdrag van Faro. Het verdrag biedt een referentiekader voor erfgoedbeleid, waarbij de nadruk ligt op de rechten en verantwoordelijkheden van burgers ten opzichte van erfgoed en op erfgoed als maatschappelijk kapitaal. Inmiddels hebben achttien landen het verdrag geratificeerd. Het kabinet wil onderzoeken of dit voor Nederland ook mogelijk is. Zo heeft de minister aangekondigd om in dit jaar een onderzoek te starten naar de wijze waarop het Verdrag van Faro beleidsmakers, cultureel ondernemers en erfgoedgemeenschappen in Nederland handvatten kan bieden om de participatie en maatschappelijke betekenisgeving rond erfgoed te stimuleren. De deelnemende beleidsmakers en erfgoedexperts maakten alvast kennis met het verdrag aan de hand van drie Faro-kernprincipes.
Florine van Berne:
Deelnemers van de sessie benadrukten dat beleidsmakers en erfgoedexperts niet alleen open moeten staan voor verschillende verhalen maar dat zij burgers actief moeten uitnodigen om hun verhaal te delen.Diversiteit voorop
Het eerste Faro-kernprincipe is het belang van diversiteit. Faro benadrukt dat erfgoed kan bijdragen aan het beschermen van culturele diversiteit en ‘multiperspectiviteit’. Open dialoog over cultureel erfgoed laat zien dat er meerdere perspectieven mogelijk zijn bij verhalen over het verleden. Cultureel erfgoed en de bijbehorende verhalen vormen een belangrijk middel in het proces van betekenisgeving aan het verleden. Deelnemers van de sessie benadrukten dat beleidsmakers en erfgoedexperts niet alleen open moeten staan voor verschillende verhalen maar dat zij burgers actief moeten uitnodigen om hun verhaal te delen. Het uitgangspunt van Faro is dat het tot de verantwoordelijkheid van burgers behoort om het eigen erfgoed en dat van anderen te respecteren. Deelnemers van de sessie voegden daar aan toe dat het in dit proces van betekenisgeving van belang is om de representativiteit van de deelnemende burgers te waarborgen.
Visie verbreden
Maar hoe zorg je dat deze representativiteit ook daadwerkelijk gewaarborgd blijft? Een brede definitie van cultureel erfgoed kan hierbij helpen. Het verdrag hanteert een breed, dynamisch en mensgericht concept van cultureel erfgoed. Het gaat niet alleen om monumenten of archeologische vindplaatsen maar ook om verhalen, plekken en tradities. Dit brede begrip van erfgoed was het tweede kernprincipe waar de deelnemers mee aan de slag gingen. Een brede definitie geeft namelijk ruimte aan andere vormen van erkenning en herkenning. Door nieuwe, brede selectie- en waarderingscriteria ontstaat ruimte voor afwijkende interpretaties van bestaand erfgoed. Bovendien kan het gebruik van een brede definitie van erfgoed leiden tot nieuwe vormen van erfgoed en de betrokkenheid van burgers bij erfgoed vergroten. Een goed voorbeeld hiervan is bijvoorbeeld de Rotterdamse wijk West-Kruiskade, waar de Werkgroep Immaterieel Erfgoed West-Kruiskade een platform biedt aan alle multiculturele, immateriële erfgoeduitingen in de wijk.
Sociale cohesie
Het derde kernprincipe waar de deelnemers mee aan de slag gingen is verbinding. Faro benadrukt de mogelijkheden van cultureel erfgoed voor het verbinden van individuen met hun omgeving en met elkaar. Faro gaat om de menselijke waarden en functies van erfgoed, om het versterken van sociale cohesie door gedeelde verantwoordelijkheid ten opzichte van de eigen omgeving. Zo kan lokaal erfgoed gecombineerd worden met zorg als impuls voor de ‘verbinding met de maatschappij’. Een voorbeeld hiervan ontmoetingsplaats De Haven bij het Romeins bezoekerscentrum Nigrum Pullum. Hier treden de cliënten van zorginstelling Ipse de Bruggen op als gastheer of –vrouw voor bezoekers.
Lokale kracht
Tot slot stelden deelnemers van de sessie dat het in het kader van Faro van belang is dat overheden of erfgoedorganisaties de kracht van kleine, lokale initiatieven borgen. Experimenteren met participatie kan bij uitstek op lokaal niveau omdat het dicht bij de burger staat. Een voorbeeld hiervan is het burgerinitiatief in Lemiers, waar een aantal dorpsbewoners met elkaar de bijzondere interieurschilderingen van de St. Catharinakapel restaureerden en zo konden behouden. Deelnemers gaven aan dat dit soort initiatieven uniek zijn en dat het lokale overheden in de praktijk nog onvoldoende lukt om burgers het vertrouwen te geven om eigen initiatieven te ontwikkelen. Zij stelden dat tot op heden erfgoedinitiatieven vooral door professionals worden ontplooid. Burgers zouden volgens de deelnemers eerder in het proces moeten worden betrokken.
Door te experimenteren met het Faro-gedachtegoed, zoals de deelnemers tijdens deze sessie deden, krijgen we meer zicht op de potentiële impact van het Verdrag van Faro in Nederland en op wat in er in Nederland nog ontbreekt voor een effectieve implementatie. Het verdrag benoemt expliciet de functies van cultureel erfgoed als middel om diversiteit te waarborgen en burgers te engageren en te verbinden. Hiermee past het verdrag binnen de tendens die al langer leeft in de erfgoedsector en de hele samenleving: het betrekken van burgers, het samen beslissen en het samen uitvoeren.
