De touwslager geeft een demonstratie
Erfgoed heeft vooral bestaansrecht als er mensen zijn die zich eraan verbinden en zich erin herkennen. Hoe kunnen we erfgoed betekenisvol maken voor de samenleving? Hoe draagt erfgoed bij aan gezondheid en welbevinden, en welke initiatieven nemen burgers op dit vlak? Het LKCA hield in 2021 een atelier waar dit themanummer MMNieuws mede op geïnspireerd is.
De Faro-aanpak, zo noemt de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) initiatieven die erfgoed verbinden aan sociaal-maatschappelijke doelen. Doelen als saamhorigheid, solidariteit en burgerparticipatie sluiten namelijk naadloos aan bij de doelen van het Verdrag van Faro (https://www.cultureelerfgoed.nl/onderwerpen/erfgoedparticipatie-faro). Nederland is van plan dit verdrag ook te tekenen en de RCE onderzoekt in opdracht van OCW wat de uitvoering ervan vraagt.
Professionalisering van de erfgoedsector
RCE-medewerkster Michaëla Hanssen licht het in 2005 door de Raad van Europa opgestelde verdrag nader toe. “Het gaat om de vragen waarom we erfgoed hebben en voor wie. Dat heeft onder meer te maken met de professionalisering van erfgoedsector. Er is steeds meer kennis, maar daardoor is er ook een kloof ontstaan tussen expert en burger.”
Erfgoed heeft zich losgezongen van de samenleving en het Faro-verdrag is bedoeld om die band weer te herstellen. Niet de expert, maar de mens (burger) die betekenis geeft aan erfgoed, staat centraal. Erfgoed is van iedereen en samen bepalen we wat het waard is om te bewaren en door te geven aan een volgende generatie. Zo kan erfgoed een middel tot een meer saamhorige en democratische samenleving zijn.
Cultureel burgerschap stimuleren
Wat is er nodig om erfgoed deze functie te laten vervullen en zo het cultureel burgerschap te stimuleren? Socioloog Frans Soeterbroek vroeg dat in opdracht van RCE aan twaalf sleutelfiguren en beschrijft hun inzichten in het essay ‘Erfgoed als middel’ (https://www.cultureelerfgoed.nl/publicaties/publicaties/2021/01/01/essay-erfgoed-als-middel). Hij geeft bij de vijf thema’s gezondheid, dagelijkse leefwereld, burgerinitiatief, kwetsbare groepen en versplinterde samenleving pragmatische en fundamentele aanbevelingen.
Als praktische voorbeelden noemt Soeterbroek onder meer verhalenprojecten, erfgoed als middel in de behandeling van mensen met dementie, monumentale gebouwen benutten voor maatschappelijke activiteiten en lesprogramma’s. Fundamentele vragen zijn bijvoorbeeld: Hoe draagt erfgoed bij aan gezondheid en welbevinden? Hoe fungeren buurtbewoners als curator voor de eigen leefomgeving? En hoe draagt erfgoed bij aan maatschappelijke veerkracht?
Bea Ros:
Het gaat er niet om mensen te betrekken bij jouw wereld, maar jezelf te betrekken bij hún wereld..
Houding van wederkerigheid
En dan is er natuurlijk de vraag wat dit betekent voor de erfgoedprofessional. “Die moet dienstverlenend zijn en naar buiten treden. Het vraagt een niet-paternalistische houding om juist in co-creatie met burgers op te trekken”, somt Soeterbroek op. “De houding van wederkerigheid is ongelooflijk belangrijk: het gaat er niet om mensen te betrekken bij jouw wereld, maar jezelf te betrekken bij hun wereld.” Dat bijt niet met de nieuwe ICOM-definitie van musea, vult Hanssen aan. “Die is juist erg Faro-achtig.”
Trots op eigen verleden
Leermeester aan het werk
Vier praktijkvoorbeelden kwamen langs in de deelsessies van het LKCAtelier in 2021. Gertrud van Leeuwen vertelde hoe burgers in 2018 het initiatief Ambacht Noordwolde opzetten. Hiermee hebben ze het rietvlechten, waar het Friese dorp ooit beroemd om was, weer teruggebracht in de gemeenschap. Nog steeds kunnen mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt drie dagdelen per week aan de slag om het oude ambacht te leren.
“Het project is een bron van gedeelde trots”, vertelde Van Leeuwen. Dat in de jaren zeventig de rotanindustrie in Noordwolde ter ziele ging, was een mentale knauw voor het dorp. Door dit initiatief kunnen bewoners weer trots op het eigen verleden zijn. Inmiddels is de rietvlechtwerkplaats een erkend leerwerk- en re-integratiebedrijf waar onder meer rotan meubels worden gerestaureerd. Ook zijn er plannen voor een mbo-praktijkschool.
Die positieve zichtbaarheid is winst, maar Van Leeuwen meldde wel dat het lastig is om, buiten subsidie, inkomsten te verwerven. “Maak het breder en grootser”, adviseerden enkele deelnemers. “Ambachten en maken is hot. Dit leent zich goed om ook een bredere publieksgroep buiten Noordwolde aan te spreken. En werk samen met jonge ontwerpers om samen nieuwe toepassingen van rotan te ontwikkelen”, dachten anderen mee.
Meer over deze casus in dit MMNieuws nummer.
Verhalen over de buurt als bron
Hoe kun je zorgen dat álle verhalen een stem krijgen? Vanuit die vraag startte Amsterdam Museum het project ‘Collecting the City’. In aanloop naar het 750-jarig bestaan van de stad (in 2025) verzamelt het museum in verschillende buurten verhalen. Samen met een kunstenaar verwerken buurtbewoners hun verhaal in een kunstobject.
Gonca Yalçıner noemt de Jacob Geelbuurt als voorbeeld. Kunstenaar Fouad Lakbir reed hier op een bakfiets rond en hoorde van bewoners dat er flats afgebroken zouden worden in het kader van stadsvernieuwing. Dat werd de aanleiding voor een kunstproject waarin negen buurtbewoners hun huiskamers inrichtten als een alternatieve museumzaal, met hun eigen verhalen over de buurt als bron. Tien dagen lang vormden ze samen het Jacob Geel Museum. Dit museum was vluchtig, maar de verhalen over de gentrificatie van Amsterdam Nieuw-West leven straks voort in kabinetten in het Amsterdam Museum.
Het project is ook voor de buurt zelf van betekenis geweest. “De toekomst van de bewoners was onzeker. Ze wisten niet waar ze naar toe zouden gaan en of ze terug zouden kunnen komen. In het Jacob Geel Museum schreef één van de bewoners op zijn deur de vraag ‘heb jij ooit plaats moeten maken voor iemand anders zodat die zich thuis kon voelen?’ Door het project voelden bewoners zich serieus genomen en het stadsdeel is opnieuw met hen in gesprek gegaan.”
Dankzij dit soort projecten is bovendien een samenwerking met het stadsdeel ontstaan. “We komen een keer per kwartaal bij elkaar om te bespreken wat er speelt en wat de rol van Amsterdam Museum daarin kan zijn.”
Naar de bewoners toe
Het kan ook andersom: dat het museum naar de bewoners toe komt. Dat gebeurde in het project ‘Pakhuis on Tour’ in Ermelo. Museumvrijwilligers reden met een mobiele museumkar langs bejaarden- en verzorgingshuizen. Via voorwerpen, geuren en beelden van vroeger maakten ze contact met mensen met dementie. Het mooie was, zo vertelde museumdirecteur Germa Greving, dat vrijwilligers zich er zelf ook door verrijkt voelden. Door de reacties die ze terugkregen en doordat de scheiding tussen vrijwilliger en professional minder scherp werd. Erfgoed als middel tot verbinding in optima forma.
Deze inhoudelijke terugkoppeling is geschreven door Bea Ros, zelfstandig journalist/tekstschrijver met als specialisaties onderwijs, cultuureducatie, leesbevordering en (jeugd)literatuur, en eerder gepubliceerd op de website van LKCA.
Samenvatting door MMNieuws.
