Kasteel Wijchen, lid van Erfgoed Gelderland. Fotografie: Havang(nl).
Recent werd op initiatief van Steve Austen een nieuwe MBA Cultuur, Erfgoed & Burgerschap opgericht. Maar is dat niet vooral het soort investering dat nuttig is voor grote culturele instellingen in de Randstad? Verre van. Juist vanuit een regionaal perspectief zou deze MBA een grote impact kunnen hebben.
Een MBA over zulke thema’s als cultuur, erfgoed en burgerschap is natuurlijk actueel voor de hele culturele sector, maar ik beperk me even tot mijn eigen territorium: de erfgoedsector in Gelderland. Wat constateer ik? Bezuinigingen op Rijksniveau (ruim 200 miljoen) die ook consequenties hebben voor provincies, met name erfgoedhuizen en provinciale museumconsulenten. Inmiddels lijkt de rust te zijn weergekeerd en zijn er zelfs enkele reparaties maar bij de gemeenten beginnen de bezuinigingen nu pas echt. Doordat wettelijke taken zoals Zorg en Welzijn door het Rijk gedecentraliseerd zijn naar de gemeenten sinds 1 januari jongstleden hebben gemeenten veel minder financiële middelen ter beschikking. De vermindering van overheidssubsidie voor cultuur is nog niet voorbij.
Toen de bezuinigingen begonnen werd al snel duidelijk dat het hier niet ging om tijdelijk minder subsidie, maar een mentaliteitsomslag die breed gedragen werd en niet alleen bij ultraliberalen. Cultuur wordt steeds minder gezien als een taak van de overheid. De provincie Gelderland noemt cultuur wel als kerntaak, maar in de vorm van ‘partnerschappen’. De overheid trekt terug, ook op lokaal, gemeentelijk niveau, vanuit de gedachte dat de burger zijn culturele behoeftes zelf maar moet organiseren en financieren. Doet hij dat niet, dan is er kennelijk te weinig maatschappelijk draagvlak voor (en is het dus niet nodig).
Met betrekking tot deze verandering vallen stelselmatig twee begrippen: cultureel ondernemen – waarbij vaak begripsverwarring heerst over de betekenis: ondernemen met subsidie, of volledig op eigen benen staan – en burgerparticipatie in de vorm van betrekking van de samenleving. Beide begrippen zetten mij, als directeur van een erfgoedhuis dat met bezuinigingen werd bedreigd (Stichting Gelders Erfgoed), aan het denken. Erfgoedorganisaties worden ondersteund door grote aantallen vrijwilligers (gemiddeld honderd per museum). Dat is een sterk teken van betrokkenheid en burgerschap, maar hoe kunnen we hier meer mee doen? Daarnaast lenen erfgoedorganisaties zich – misschien wel meer dan andere culturele instellingen – voor ondernemen, maar hoe kunnen we hier verder mee komen?
Samen sterk
Deze vragen leidden al snel richting een gezamenlijke onderneming: Coöperatie Erfgoed Gelderland, begonnen in samenwerking met het Gelders Archief. Hierdoor veranderde geleidelijk de positie van het erfgoedhuis: van provinciale ondersteuningsinstelling naar bureau van de coöperatie. De provincie vond dit zo interessant, dat de korting met 65% op onze subsidie niet doorging. Opeens verschoof het accent van top-down subsidiëring van de erfgoedsector naar ondersteuning van het gezamenlijk ondernemen van diezelfde sector. Tegelijkertijd, en in toenemende mate, kwamen er ook (bescheiden) eigen, structurele inkomsten binnen uit lidmaatschapsgelden en contributies aan gezamenlijke activiteiten, zoals websites. Andere culturele organisaties waren vrij om zich bij ons aan te sluiten, maar we hanteerden twee essentiële voorwaarden voor deelname: meebetalen (je moet er iets voor over hebben) en vertrouwen (je moet durven delen: niet alleen je successen, maar ook de dingen die minder goed gaan). Inmiddels zijn er zo’n 140 erfgoedorganisaties lid en er komen er nog maandelijks bij. De meerderheid bestaat uit musea: circa tachtig musea zijn lid, waaronder grote musea van Gelderland zoals Paleis het Loo en het Nationaal Openluchtmuseum. Maar daarnaast zijn ook archieven, monumentenorganisaties, historische verenigingen, dialectverenigingen en een federatie van schutterijen van de partij.
Drukbezette directeuren
De coöperatie is redelijk succesvol, met name waar het gaat om concrete, kostenbesparende activiteiten als gezamenlijke websites en kennisuitwisseling in coöperatienetwerken. Toch kan de gezamenlijke lobby naar overheden toe bijvoorbeeld nog veel beter. En ook van het opzetten van een banenpool met medewerkers is het nog steeds niet gekomen, hoewel de Gelderse Erfgoedmonitor hier bij gaat helpen. Dat we die kansen nog niet volledig kunnen benutten komt doordat directeuren vaak zo overbezet zijn en niet veel verder komen dan de waan van de dag. Hierbij moet ik bijvoorbeeld denken aan één van de coöperatienetwerken: middelgrote Gelderse musea (‘stadsmusea’) die zo’n 10.000 tot 60.000 bezoekers per jaar trekken. Deze musea draaien soms op niet meer dan anderhalf fte. In het laatste geval is de directeur de enige betaalde kracht, samen met de beheerder. Binnen dit coöperatienetwerk zitten zestien directeuren die vier keer per jaar informatie en kennis uitwisselen, bijvoorbeeld over het opstellen van de jaarrekening. Maar daarbuiten is men zo drukbezet dat men nauwelijks aan iets anders kan toekomen dan het dagelijks runnen van het museum.
Deze directeurs staan onder grote druk en verenigen verschillende taken in hun persoon: innovatie, de relatie met de gemeente en de samenleving, conservering, depotbeheer, marketing, financiën, HRM (met name het managen van vrijwilligers!), enzovoorts. Juist hier zou een MBA Cultuur, Erfgoed en Burgerschap van nut kunnen zijn. Door te investeren in hun museale directeuren, zouden gemeenten een erfgoeddeskundige met ondernemersvaardigheden terug krijgen, oftewel een ondernemer met erfgoed skills, die weet welke verdienmodellen effect sorteren. Een erfgoedondernemer bovendien die de burgers lokaal optimaal met hun erfgoed weet te verbinden, op een manier die profijtelijk is voor zowel het museum als de lokale gemeenschap. Maar ook provinciebestuurders zouden hier hun verantwoordelijkheid kunnen nemen, niet vanuit de oude subsidiegedachte, maar door te investeren met beurzen of goedkope leningen. Want de MBA is weliswaar mooi, maar betrekkelijk duur. Alleen de grootste instellingen kunnen een dergelijke opleiding voor hun kader betalen. En ik zou het erg jammer vinden dat hierdoor het gros van de erfgoedorganisaties, met name die in de regio, deze noodzakelijke professionaliseringsslag niet kunnen maken. Als deze slag eenmaal is gemaakt, dan heb je jezelf als overheid in belangrijke mate ontzorgd als het om het erfgoed gaat. En ook al valt subsidiëring niet altijd te vermijden, het mag duidelijk zijn dat met efficiënt erfgoedmanagement veel gewonnen en bespaard kan worden.
—–
Mededeling van de uitgever: Dit artikel verschijnt in het themanummer over Burgerschap en Maatschappelijk Rendement. Dit nummer werd speciaal samengesteld in aanloop naar de start van de opleiding MBA Cultuur, Erfgoed en Burgerschap. MMNieuws is mediapartner en publiceert over deze top-opleiding. Download de folder hier!
