Het Joods Cultureel Kwartier Amsterdam

Nederland heeft en rijk joods cultureel erfgoed. Dat wordt soms nog wel eens over het hoofd gezien wanneer er gesproken wordt over religie en toerisme. Het Joods Cultureel Kwartier (JCK) liet tijdens de conferentie over Religious Heritage Tourism zien op welke manieren de bezoekers betrokken worden bij de presentatie van het joodse erfgoed en de kruisbestuiving die daarbij optreedt.

In het centrum van Amsterdam staan twee gebouwen tegenover elkaar die het hart van het joods-religieuze erfgoed van Nederland vormen, de Hoogduitse en de Portugese Synagoge, beide daterend uit de zeventiende eeuw. De Portugese Synagoge fungeert al ruim 300 jaar – alleen onderbroken door de de Tweede Wereldoorlog – als gebedshuis voor de Portugees-Israelietische Gemeente. In het Hoogduitse synagogencomplex aan de overkant van de straat is sinds 1987 het Joods Historisch Museum (JHM) gevestigd. Beide gebouwen zijn onderdeel van het Joods Cultureel Kwartier (JCK), samen met het JHM Kindermuseum, de Hollandsche Schouwburg en het Nationaal Holocaust Museum in oprichting. Op nog geen vierkante kilometer kunnen bezoekers met een enkel ticket vijf locaties bezoeken en alles te weten komen over de joodse cultuur, geschiedenis en traditie in Nederland.

Doelgroepen

In het afgelopen jaar telde het JCK 285.000 bezoeken op de verschillende locaties samen, waarvan 55% internationale toeristen. Deze internationale toeristen zijn in verschillende doelgroepen te verdelen. Een belangrijke doelgroep die we aanspreken is de toerist met interesse in de Holocaust. De vele bezoekers die het Anne Frank Huis jaarlijks trekt, laten zien dat veel internationale toeristen in dit onderwerp zijn geïnteresseerd. Wij kunnen aan de belangstelling van die grote groep toeristen tegemoetkomen met zowel de Hollandsche Schouwburg, de belangrijkste ’getuige’ van de deportatie van de meerderheid van het Amsterdamse joden, als het Nationaal Holocaust Museum i.o..

Een andere belangrijke doelgroep is de toerist die reeds geïnteresseerd is in  joodse geschiedenis, tradities, cultuur en religie. Voor deze doelgroep is het feit dat de gebouwen van het JCK zelf deel uitmaken van het verhaal dat wordt verteld van groot belang.

Op bezoek bij de joodse gemeente

Tijdens de conferentie Religious Heritage and Tourism sprak ik over de verschillende middelen die wij inzetten om de bezoekers te betrekken bij het joods-religieuze erfgoed en hoe de presentaties in het Hoogduitse synagogencomplex en in de Portugese Synagoge elkaar aanvullen.

In de Portugese Synagoge staat het leven van een functionerende Portugese/Sefardische joodse gemeenschap met een lange geschiedenis centraal. De bezoeker is hier te gast bij de joodse gemeente, in de synagoge waar zij nog iedere week diensten houdt en de feestdagen viert. Door de grote poort betreedt de bezoeker een wereld waarin hij op ontdekking kan gaan door de verschillende bijgebouwen, met onder meer het nog steeds in gebruik zijnde rituele bad en de kaarsenkamer, maar ook het oude archief en de vroegere rouwkamer. Alles is ingericht met de oorspronkelijke meubels en attributen van de gemeente. In de schatkamer zijn unieke ceremoniële voorwerpen te bewonderen die nog altijd in de eredienst worden gebruikt. Het hoogtepunt is de synagoge zelf, waar de bezoeker even terug is in de zeventiende eeuw; aan het interieur is sinds de inwijding in 1675 niets veranderd. Er is geen verwarming of elektriciteit, honderden kaarsen in koperen kronen en kandelaars zorgen voor de verlichting. Om het speciale karakter van deze plek niet te verstoren is ervoor gekozen om zeer terughoudend te zijn met museale ingrepen. Wel krijgt iedere bezoeker een audio-apparaatje, waarmee overal in het complex informatie kan worden beluisterd. Functionarissen en leden van de gemeente vertellen zelf over de verschillende aspecten van het joodse leven en maken er de bezoeker deelgenoot van. De kracht van de presentatie is dat het religieuze erfgoed verbonden is met mensen van nu. Het karakter van een bezoek aan een actieve levende joodse gemeente is een belangrijke factor in de beleving van deze plek.

Persoonlijke dimensie

In het Hoogduitse synagogencomplex, tegenover de Portugese Synagoge, wordt een rijke museale collectie gepresenteerd, in een gebouw dat van 1672 tot 1943 dienst deed als synagoge. In de vitrines zijn topstukken uit de collectie te zien van grote kunsthistorische waarde. Maar in deze ruimte wordt ook de oude functie en de sfeer van het gebouw opgeroepen, zodat de bezoeker zich realiseert in een voormalige synagoge te zijn die eeuwenlang dienst deed als plaats van samenkomst. Door middel van objecten, teksten en een audiotour wordt de betekenis van de joodse religie overgedragen en krijgt de bezoeker inzicht in rituelen, gebruiken en voorwerpen. Het accent ligt hier meer op kennisverwerving dan op de ervaring deelgenoot te zijn van een levende joodse gemeenschap, zoals in de Portugese Synagoge. Maar ook hier wordt door het inzetten van vooroorlogse geluidsopnamen van de voorzanger en het koor van de synagoge, en filmbeelden van joods leven vroeger en nu de geschiedenis tot leven gebracht. Verhalen over de betekenis van rituelen in het dagelijks leven, verteld in hedendaagse interviews en door middel van oral history, slaan een brug naar de eigen beleving van de bezoekers waardoor een zeer persoonlijke dimensie wordt toegevoegd.

In het JHM Kindermuseum, gevestigd in een voormalige, kleine synagoge in het Hoogduitse synagogencomplex, kan de bezoeker van iedere leeftijd ontdekken wat het jodendom is en wat het betekent om joods te zijn. Hier kan je in iedere kamer van het huis iets doen, van het schrijven van je naam in Hebreeuwse letters in de studeerkamer, tot het bakken van een challetje (gevlochten broodje) in de koosjere keuken. De leidraad in het Kindermuseum is de ultieme samenvatting van het jodendom: wat jij niet wilt dat jou geschiedt, doe dat ook een ander niet.

De kracht van het JCK ligt in het feit dat de gebouwen zelf steeds onderdeel zijn van het verhaal dat wordt verteld. Daarbij spreekt de situering in het hart van de oude Amsterdamse Jodenbuurt zeer tot de verbeelding, waar nog een groot aantal andere gebouwen en plekken herinneren aan het joodse verleden en heden, bijvoorbeeld de Uilenburgersjoel. Het JCK biedt in zijn folder een plattegrond met wandelroute langs al deze plekken. Ook in de wijdere omgeving kunnen verbindingen worden aangegaan met joods cultureel erfgoed zoals de Portugese begraafplaats in Ouderkerk aan de Amstel. Dit rijke en deels beladen joodse erfgoed heeft de potentie om de komende jaren het aantal (inter)nationale bezoekers verder te laten stijgen.

[Editor MMNieuws:] This article is an adaptation of the autor’s presentation at the Conference on Religious Heritage and Tourism: How to increase religious heritage tourism in a changing society, october 5-7 2016 in Utrecht, The Netherlands.