Cultureel erfgoed draagt sterk bij aan het imago van steden, doordat er een bepaalde symbolische waarde vanuit gaat. Dit stelt bewoners in staat om zich te identificeren met de lokale cultuur, maakt het voor bezoekers mogelijk om zich te oriënteren aan de hand van herkenningspunten en benvloedt de beeldvorming van buitenstaanders. Iedere stad heeft een unieke historie, maar niet alle steden kunnen beschikken over zichtbare of tastbare overblijfselen uit het verleden. In sommige gevallen heeft de oorspronkelijke bebouwing plaats moeten maken voor nieuwbouw, terwijl bepaalde steden simpelweg te kort bestaan om van erfgoed te kunnen spreken.
De geschiedenis van een plek komt echter niet alleen tot uiting in gebouwen en monumenten, maar ligt ook besloten in verhalen over historische gebeurtenissen en personen. De combinatie van tastbare en ontastbare getuigenissen van voorbije tijden maakt het mogelijk om de stad een extra lading te geven die het alledaagse leven overstijgt en bewoners en bezoekers voorbij de schijnbare uniformiteit van het gemiddelde straatbeeld kan laten kijken. Door de stad niet alleen als decor van de geschiedenis te presenteren, maar ook de verhalen achter de historische feiten en de stenen resten te vertellen, kan de interesse van mensen gewekt worden. De kansen die dit biedt voor toeristische organisaties, culturele instellingen en ondernemers zijn legio en over de hele wereld bestaan er projecten die hierop inspelen. De rol van technologie voor de informatievoorziening is hierbij van groot belang, evenals de inhoudelijke uitwerking. Hieronder worden vier recente voorbeelden uit binnen- en buitenland besproken, die onderling sterk verschillen voor wat betreft de aard van het erfgoed en de wijze van presenteren. Desondanks zijn het vier pogingen om het statische beeld van de wereld van toen op een dynamische manier begrijpelijk en toegankelijk te maken in het heden. Het is de vraag welke presentatievorm zich het beste leent voor diversiteit en gelaagdheid van het erfgoed.
Billboards bieden blik op verleden
In 2000 organiseerde het Gemeentearchief Amsterdam met steun van de Mondriaan Stichting een tentoonstelling met originele fotos van het negentiende-eeuwse Amsterdam van de hand van Jacob Olie, een van de pioniers van de fotografie. Ter gelegenheid van de tentoonstelling is een aantal fotos op billboard-formaat geplaatst op de oorspronkelijk plek waar de foto ruim een eeuw geleden werd genomen. Hiermee wilde het Gemeentearchief een breed publiek van buurtbewoners en bezoekers de mogelijkheid bieden om op een originele manier kennis te nemen van de historie van markante plekken in de binnenstad van Amsterdam. Door een bijschrift en een verwijzing naar het adres en de website van het Gemeentearchief werden passanten terloops op de tentoonstelling gewezen. Deze trok uiteindelijk meer dan 50.000 bezoekers, waarvan een groot deel door de billboards op de tentoonstelling geattendeerd bleek te zijn en ruim de helft van buiten de stad kwam. Ook de website werd druk bezocht en vele duizenden mensen maakten gebruik van de mogelijkheid om de originele fotos in digitale vorm te downloaden of een kopie te laten afdrukken. Er was veel aandacht van de media, waardoor er veel free publicity ontstond voor het Gemeentearchief en waardoor de plannen van de gemeente om Amsterdam te profileren als fotografiestad een sterke impuls kregen. Ondanks de problemen met het verkrijgen van vergunningen en het installeren van de billboards, heeft het project een groot publieksbereik, veel goodwill en een bijdrage aan het imago van Amsterdam opgeleverd. Het idee van historische fotos op straat heeft navolging gekregen in enkele andere wijken en steden en er is een boek met historische wandeltochten met fotos van Jacob Olie verschenen.
Finding your way in Amsterdam
Dat Amsterdam zich niet alleen op het verleden maar ook op de toekomst wil richten, blijkt uit het onlangs gentroduceerde Timespots, waarbij de (buitenlandse) bezoeker een zakcomputer kan huren (vanaf 10 euro) die door middel van een draadloze internetverbinding Engelstalige informatie over de stad geeft. Timespots is in principe een elektronische variant op de traditionele (papieren) reisgids. Doordat de initiatiefnemer (Nika Productions) handig gebruik heeft gemaakt van de voortschrijdende mogelijkheden van de techniek, onderscheidt het concept zich van gewone gidsen door extra features. Zo biedt Timespots actuele informatie over events, de mogelijkheid om direct telefonisch contact op te nemen met (participerende) hotels, restaurants en musea en de mogelijkheid om met behulp van een interactieve plattegrond de eigen positie te bepalen of de route naar het dichtstbijzijnde VVV-kantoor uit te stippelen. Ook is het mogelijk om met een eigen unieke combinatie van thema, profiel, bezoekmotief een overzicht-op-maat te genereren van de belangrijkste bezienswaardigheden in de buurt waar men zich op dat moment bevindt. Timespots is dus een echte big boys gadget. Toch lukt het onvoldoende om de belevingswaarde van het cultureel erfgoed over te brengen. De vier audiotours bevatten niet veel meer dan de feitelijke informatie die ook in traditionele tours te beluisteren is. Bovendien wordt de gebruiker zo in beslag genomen door het kijken op het scherm dat hij nauwelijks nog oog heeft voor de rijke historie om hem heen. Omdat het project nog maar net is opgestart sinds kort vindt de distributie plaats via de VVV en vier hotels is er over de afname van Timespots nog onvoldoende bekend (zie ook www.timespots.com).
De stad als film
In een stad als New York, waar iedereen de beelden van kent en waar de straten overspoeld worden door toeristen, is het niet makkelijk om nog iets toe te voegen aan het overweldigende aanbod van websites, reisgidsen en rondleidingen. Toch is het de organisatie Soundwalk gelukt om zich te onderscheiden met een reeks zogenaamde audioguides. Waar anderen alleen het beeld bevestigen van New York als verzameling beroemde gebouwen en drukke plekken, weet Soundwalk de stad tot leven brengen met verhalen over mensen en gebeurtenissen uit het (recente) verleden. De audioguides bieden hoogwaardige opnamen van een combinatie van muziek, straatgeluiden en de stem van een gids, waarmee luisteraars door een wijk worden geleid en op wetenswaardigheden worden gewezen. Hiermee wordt de luisteraar aangespoord om op eigen gelegenheid bepaalde wijken en straten te ontdekken. De audioguide start veelal in een buurtcaf (meet me at the Lotus Club at ….). Met veel gevoel voor timing en sfeer vertelt een buurtbewoner of acteur over de omgeving en geeft aanwijzingen voor het vervolg en het tempo van de wandeling. De stem maakt je attent op gebeurtenissen uit het verleden en historische figuren en leidt je naar plekken waar je normaal niet zou (durven) komen. Als in een film doorkruis je gedurende vijftig minuten verschillende verhaallijnen en periodes, waardoor een vreemd besef van tijd en ruimte ontstaat. Inmiddels zijn er audioguides gemaakt voor negen verschillende wijken in New York en is er sinds kort ook een voor een wandeling door Saint-Germain des Prs in Parijs. Ze worden in diverse winkels en via het internet voor tussen de 10 en 20 dollar te koop aangeboden op CD en als digitaal geluidsbestand, waardoor je tijdens de rondwandeling alleen met je eigen discman of mp3-speler naar de aanwijzingen van de gids kunt luisteren (zie voor meer informatie: www.soundwalk.com).
Jurassic Parc in Rotterdam
Anders dan in een stad als Amsterdam is in Rotterdam de eeuwenoude geschiedenis niet duidelijk zichtbaar in het straatbeeld. Vooral in het centrum staan nog slechts enkele gebouwen die dateren van vr de Tweede Wereldoorlog, dus voordat nagenoeg de gehele historische binnenstad in de as werd gelegd. In het kader van Rotterdam Culturele Hoofdstad 2001 (R2001) heeft regisseur Janwillem de Kok de geromantiseerde documentaire Hartstocht & Heimwee in Rotterdam gemaakt, waarin het Rotterdam van voor de oorlog en de wederopbouw op een realistische manier werden gereconstrueerd aan de hand van oude fotos, ansichtkaarten en animaties van gebouwen en straten die gebombardeerd of gesloopt waren. Het gebruik van sombere zwart-wit beelden kon beperkt worden door de toepassing van digitale technieken, waarmee het archiefmateriaal en computersimulaties tot een kleurrijke en levendige achtergrond voor het verhaal konden worden uitgewerkt. Verwijzend naar het succes van films als Jurassic Parc beredeneerde de regisseur: […] wat met dinosaurussen kan, kan zeker met de straten van oud-Rotterdam. De makers van de documentaire hebben zich met name op een jong publiek gericht, waardoor bewust gekozen is voor moderne animatietechnieken. Daarnaast was de film ook bedoeld voor oudere Rotterdammers, nieuwkomers en bezoekers van buiten de stad. De film is tot stand gekomen met behulp van fondsen en R2001 en was gedurende het hele jaar zes dagen per week doorlopend te zien in een filmzaal op de hoofdlocatie van R2001. Met enige zekerheid is te zeggen dat een miljoen mensen de film hebben gezien. Het merendeel overigens op tv, aangezien Teleac de film inmiddels drie keer heeft uitgezonden. De bioscoopversie is op VHS (en later op DVD) uitgebracht, en er zijn ruim 10.000 exemplaren van verkocht. In Calypso hebben iets meer dan 9.000 mensen de film gezien (inclusief besloten voorstellingen).
Verleden opnieuw tot leven wekken
Volgens een oud gezegde zou Rome niet in n dag gebouwd zijn. Dit geldt in letterlijke zin voor de ontstaansgeschiedenis van vele steden, maar gaat in overdrachtelijke zin ook op voor de inspanningen die nodig zijn om de geschiedenis onder de aandacht te brengen. Uit bovenstaande voorbeelden blijkt dat vooral de combinatie van tastbare en ontastbare elementen uit het verleden de belevingswaarde van een stad kunnen vergroten. Het gebruik van geavanceerde technische middelen en historische feiten kan alleen iets losmaken bij gebruikers, als ook de verhalen die tussen de regels van geschiedenisboeken geschreven staan worden verteld. Activiteiten en producten die enkel voortborduren op de traditionele communicatievormen leveren vaak een groter gebruiksgemak op, maar bieden niet automatisch de gewenste verdieping en verlevendiging. Steden met een sterk historisch karakter kunnen aan de hand van verhalen over mensen en gebeurtenissen een extra dimensie toevoegen aan het standaardbeeld dat bij bewoners en bezoekers bestaat. En wanneer het verleden beperkt is of zichtbare overblijfselen ontbreken, kan beeld- of geluidsmateriaal uitkomst bieden en het verleden opnieuw tot leven wekken. Alleen een combinatie van verschillende erfgoedvormen en presentatiemiddelen kan recht doen aan de vele mogelijke invalshoeken en betekenissen om zo de verbeeldingskracht van mensen te stimuleren. Want uiteindelijk leiden vele wegen naar Rome.
Auteur: Michiel van Iersel, Arme Kleinepier en Karin Swart lagroup Leisure & Arts Consulting MichielVanIersel@LAgroup.nl KarinSwart@LAgroup.nl
