Imagineering als motor voor publieke innovatie

In zijn blog naar aanleiding van de deelname aan de iCapital Award van de Europese Commissie schreef wethouder Van Lunteren het reeds: “Mensen maken vandaag meer dan ooit met elkaar de stad”. Een vitale stad is dan ook een stad die weet de context te creëren waarin continu nieuwe verbindingen worden gelegd en creativiteit gedijt. Want de samenleving verandert in snel tempo naar een zogenaamde ‘hyper-vernetwerkte samenleving’ waarin het aandeel complexe vraagstukken – vraagstukken waarbij alles met alles samenhangt – enorm toeneemt.

Anders dan ‘moeilijke’ vraagstukken, zijn ‘complexe’ vraagstukken zoals veiligheid, armoedebestrijding, criminaliteit maar ook publieke innovatie (het innoveren van de instellingen), niet van achter de tekentafel door experts op te lossen. Complexe vraagstukken hebben in essentie te maken met gedragsverandering en dus vragen ze om een andere aanpak dan de moeilijke vraagstukken waarmee overheden zich al sinds mensenheugenis bezig houden. In dit artikel wordt ingezoomd op het complexe vraagstuk van publieke innovatie en op de rol die de complementaire aanpak van imagineering, een design-benadering die gebruik maakt van de verbeelding en creativiteit van vele mensen, hierin kan spelen. De bevindingen worden geïllustreerd met voorbeelden uit de praktijk van de stad Breda.

Innovatie in de publieke sector versus publieke innovatie

In de complexe wereld van de eenentwintigste eeuw zijn de uitdagingen voor de overheid groter dan ooit. Dat geldt niet in het minst voor de gemeentelijke overheid die in een tijd van groeiende complexiteit zich geconfronteerd ziet met dalende middelen, afnemend vertrouwen in de publieke instellingen en vele extra taken die door de nationale overheid naar de stad worden doorgeschoven. De gemeentelijke overheden worden dus als nooit tevoren uitgedaagd om te innoveren. Een grote uitdaging die bij een adequate aanpak tot een mooie evolutie in de samenleving kan leiden.

Nu zijn overheden wel gewend om te innoveren. Uiteindelijk zijn het de overheden die in belangrijke mate vorm hebben gegeven aan de samenleving zoals we die nu kennen. Innoveren is dus zeker niet nieuw voor de publieke instellingen. Maar waar overheden veel minder ervaring mee hebben, dat is met het fenomeen van ‘publieke innovatie’, het innoveren van de instellingen zelf. Het onderscheid tussen ‘innoveren in de publieke sector’ en ‘publieke innovatie’ mag dan wel subtiel zijn, het is op het moment buitengewoon belangrijk. Een gemeentelijke overheid die zichzelf vandaag de dag niet kan innoveren tot een open co-creatief systeem, zal niet in staat blijken te zijn de grote uitdagingen van deze turbulente tijden succesvol aan te gaan, met alle gevolgen van dien voor het leven in zo’n statische, gesloten stad.

Traditioneel wordt innovatie bij de overheid geïnterpreteerd als het ontwikkelen van nieuwe producten en diensten om efficiënter en effectiever te worden; met andere woorden, het beter worden in wat de overheid doet. Publieke innovatie echter heeft betrekking op het herdenken van wat de overheid doet en hoe ze dat doet ten einde de waardecreatie voor het hele systeem, de hele stad, te vergroten. Publieke innovatie heeft betrekking op de innovaties die de stad tot een meer florissant systeem uitbouwen. Doel is het systeem zelf ‘fitter’ te maken om te floreren in een meer complexe, dynamische context. Dat proces van verzorgingsstaat via participatiesamenleving naar ‘generatieve stad’ (een stad die co-creatief nieuwe perspectieven kan uitzetten en kan laten groeien met het oog op de volgende generatie) is een proces van diepgaande veranderingen van structuren, culturen en praktijken, ook wat het ‘innoveren’ zelf betreft.

Lineair transitiemanagement versus generatief innoveren

In tegenstelling tot wat traditioneel transitiemanagement doet vermoeden, kunnen dergelijke complexe veranderprocessen niet zomaar, rechttoe rechtaan, lineair worden aangestuurd. Een lineair managementverhaal zou de complexiteit en weerbarstigheid van dergelijke complexe transities ontkennen. Zo’n aanpak zou de polarisering in de samenleving doen toenemen en het vertrouwen in de instellingen verder uithollen. Is de traditionele, lineaire ontwerpbenadering perfect voor het aanpakken van moeilijke vraagstukken, voor het aanpakken van complexe vraagstukken is dat simpele oplossingsdenken geen optie meer. Steeds vaker ontdekken we dat in het omgaan met complexe vraagstukken een collectieve, evolutie-gerichte ontwerpbenadering van ‘inspireren en orkestreren’ effectiever is. Mensen houden er niet van veranderd te worden maar ze zijn wel degelijk bereid tot gedragsverandering als die verandering door hen zelf als zinvol wordt ervaren, creatief mag worden ingevuld en massaal wordt opgevolgd. Innoveren wordt dan een kwestie van betekenisvol jammen, een kwestie van ‘generatief innoveren’. Groeiende complexiteit kan dan wel met heel veel uitdagingen komen, het komt ook met mooie nieuwe mogelijkheden: nog nooit was massaal mobiliseren en orkestreren zo makkelijk.

Deze bevinding over generatief innoveren sluit ook aan bij onderzoek op het vlak van creativiteit. Lange tijd hebben psychologen creativiteit bestudeerd als een eigenschap van het individu, met name ‘het genie’. Steeds vaker ontdekken we vandaag dat creativiteit vooral een zaak is van het collectief: het zijn vooral groepen van mensen met de nodige diversiteit die tot nieuwe ontdekkingen en oplossingen komen. Zo hebben we het fenomeen innoveren in de industriële context leren zien als het bedenken van materiële oplossingen voor bestaande problemen. Vandaag de dag ontdekken dat voor complexe problemen als klimaatveranderingen, veiligheid, eenzaamheid, institutionele innovatie en dergelijke geen oplossingen denkbaar zijn maar het ‘oplossen’ per definitie evolutiegericht denken en doen vraagt van vele verschillende initiatieven die actief en creatief verder bouwen op elkaar. Hoe groter de complexiteit in de samenleving wordt, hoe meer we dus toe moeten naar een andere aanpak van innoveren, die ruimte biedt aan alle belanghebbenden en die gezamenlijkheid benut om tot gedragen, blijvende oplossingen en collectieve gedragsverandering te komen. Imagineering zou zo’n aanpak kunnen zijn.

Imagineering, de weg naar de toekomst

Het woord imagineering is een samentrekking van de Engelse woorden imagination (verbeelding) en engineering (techniek). Imagineering is een design-benadering voor collectieve innovatie om een groep van mensen samen een nieuwe toekomst te laten uitvinden. Door het ontwerpen van een ‘strategisch generatief image’ raken zij zich bewust van het feit dat zij wel degelijk een gemeenschappelijk perspectief hebben dat de samenleving ten goede kan komen. Dat image prikkelt de creativiteit van belanghebbenden in een collectief wenselijke richting. In Breda bewerkstelligen inmiddels images als ‘Breda Begroot’, ‘Breda Breed’ (een crowdfunding platform) en ‘Opgeruimd Breda’ (groenonderhoud) een verandering in de maatschappelijke dialoog en de maatschappelijke betrokkenheid: ze openen de ogen van belanghebbenden voor gedragsverandering die systemisch wenselijk is (in functie van het worden van een open, betrokken stad).

De ‘strategisch generatieve images’ beïnvloeden de dialoog tussen de belanghebbenden en laten vervolgens toe dat actoren in het systeem overgaan tot actie, wetende dat ze met die nieuwe actie niet alleen staan maar dat het hele systeem in deze nieuwe richting denkt en mogelijk ageert. Daardoor kunnen nieuwe ontwikkelingen sneller en blijvend vorm krijgen. Imagineering verlegt de focus van problemen en oplossingen naar betekenis, collectieve creativiteit, engagement en ondernemerschap.

Als voorbeeld: je kunt – in de traditionele aanpak – de stadsbegroting of de problematiek van de daklozen of de problematiek van het groenonderhoud in de gemeente als probleem benoemen en hier veel aandacht aan schenken. Het resultaat wordt dan doorgaans een nog groter probleem. Het krijgt namelijk een negatieve lading: tekorten aan middelen, overlast en/of overmatige kosten. Positiever gesteld kun je (in de design-benadering) ook de nadruk leggen op een zekere mate van zelfbeschikking, zelfordening en collectieve creativiteit in het publieke domein. Dat kan leiden tot meer vertrouwen in het collectief, meer trots op de eigen stad en meer respect voor en vertrouwen in de instellingen. Kort gezegd: imagineering kan als design-benadering de deur openen naar nieuwe gezamenlijke oplossingen en een grotere collectieve competentie om in dynamische tijden slagvaardig en vol vertrouwen te opereren.

Imagineering en publieke innovatie

Imagineering is een kwestie van framing and reframing minds in een collectieve setting. Door het ontwikkelen van een image als ‘Breda Begroot’ worden de minds van betrokken actoren gereframed zodat allerlei oplossingsrichtingen in beeld komen. Hierdoor kunnen geïnteresseerde betrokkenen overgaan tot experimenteren, reflecteren en de dialoog aangaan met anderen, waardoor weer grote delen van de bevolking anders gaan kijken naar allerlei overheidsprocessen en ook anders gaan kijken naar de complexiteit waarmee politici en overheidsmedewerkers te maken hebben. Zo kan participatie leiden tot meer begrip, meer engagement en een grotere betrokkenheid evenals tot meer impactvolle beleidsresultaten omdat de ‘distributed intelligence’ (de kennis van de lokale situatie) beter kan benut worden. Hoe simpel en evident dit framen en reframen ook mag klinken, zonder het bewust of onbewust strategisch designen en communiceren van een inspirerend image gaat dit soort collectieve innovatie processen niet van start. Of een image wel of niet massaal zal mobiliseren en tot gedragsverandering zal leiden hangt dan weer af van de mate waarin het gedesignde image en perspectief als relevant wordt ervaren door alle betrokkenen in de collectieve setting en ook van de mate waarin de ontluikende processen dynamisch worden behartigd.

Tot slot: Naast het strategisch designen van generatieve images is publieke innovatie uiteraard ook een kwestie van commitment en kennis. Door deel te nemen aan de iCapital challenge van innovatieve steden in Europa, getuigt de gemeente Breda alvast van commitment. Door het gelijktijdig uitzetten van masterclasses voor afdelingshoofden in gezamenlijkheid met ondernemers en centrale stadmakers wordt ook zorg gedragen voor de benodigde scholing.

Deelnemers getuigen nu van een versterkte interesse in publieke innovatie en spreken nu met een genuanceerder visie over innoveren in de publieke sector en publieke innovatie. Of de stad al dan niet de imagineering-aanpak duurzaam in het eigen handelen zal integreren op de langere termijn, kan voorlopig nog niet beoordeeld worden. Dat zal in grote mate afhangen van de mate waarin haar leiders (zowel managers als wethouders) de waarden van openheid, co-creatie en het collectief experimenteren en leren onderschrijven in het eigen doen en laten.

 

Het belang van publieke innovatie

De overheid beslaat zowat 40 á 50% van het bruto nationaal product. Het vergroten van de innovatieve slagkracht van de overheid heeft dan ook directe implicaties voor het bnp en voor het creëren van sociale waarde. Door de overheid innovatiever te maken (dat wil zeggen, te zorgen dat zij de collectieve creativiteit gericht weet te ontsluiten), innoveer je dan ook de samenleving.

Doordat de overheid ook een belangrijke klant is van de private sector, stimuleert haar vraag naar innovatieve middelen ook de innovatie in die sector. Het betrokken mkb wordt daardoor beter georiënteerd en krijgt daardoor ook toegang tot belangrijke, innovatieve, wereldwijde waardeketens.

De overheid houdt zich met name bezig met de complexe vraagstukken die vaak samenhangen met de toenemende connectiviteit. Denk maar aan onderwijs, zorg, financiën maar ook aan het vluchtelingenvraagstuk. Daardoor structureert de overheid niet alleen de regelgeving maar creëert zij ook het innovatiesysteem en beïnvloedt zij de drijfveren voor individuen en bedrijven. De overheid trekt vandaag de dag ook makkelijk hooggekwalificeerde jongeren aan die vaak ambitieus zijn. Wat de overheid met dat talent doet in tijden van grote mobiliteit, is van ‘systemisch’ belang voor economie en samenleving.

Innoveren van de overheidsinstellingen kan het vertrouwen in de instellingen en de politiek ten goede komen en apathie voorkomen. In de connected society weten mensen dat dingen anders kunnen. Hun verwachtingen stijgen en hun wil om actief, creatief betrokken te zijn, aan het stuur van hun eigen leven plaats te nemen, neemt toe. Gebaseerd op: Australian Public Sector Innovation. Shaping the future through co-creation (2014).

‘Imagineering’ in Breda, 

‘Breda Begroot’: De gemeentelijke overheid creëert de mogelijkheid om gebruik te maken van de specifieke lokale inzichten van burgers om de gemeentelijke middelen optimaal te benutten. Inmiddels lopen er twee pilots, eentje in Princenhagen en eentje in Princenbeek, beide met een andere aanpak. Waar ze in Princenhage werkgroepen hanteren, gaan ze in Prinsenbeek met een gezelschapsspel aan de slag. De vertrekvraag is bij beide dezelfde: wat zijn de specifieke wensen van uw wijk of buurt? Wat is jullie idee om de middelen beter te besteden? Meer informatie: www.breda.nl/gemeente/ breda-in-2030/pilots-breda-begroot

‘Opgeruimd Breda’: De gemeentelijke overheid creëert hiermee de kans voor bewoners om de eigen wijk aantrekkelijker te maken. Buurtgenoten worden uitgenodigd om een goed idee samen vorm te geven en de handen uit de mouwen te steken door een zogeheten ‘Wijkdeal’ te sluiten. De overheid verzorgt de basis en de bewoners kunnen gaan voor een extra invulling van die basis. Meer informatie: www.opgeruimdbreda.nl ‘Breda Breed’: een civic crowdfunding platform dat recent de lucht in ging waar iedere Bredanaar de mogelijkheid heeft om met een idee of droom andere Bredanaren (de crowd) te vragen een kleine (financiële) bijdrage te leveren. Meer informatie: www.bredabreed.nl

Recente ontwikkelingen

Amsterdam heeft dit jaar Barcelona terecht opgevolgd als Europese hoofdstad van innovatie. Wat daarbij minder aandacht kreeg is het feit dat ook Breda mee deed aan deze call. Breda viel dan wel net buiten de top negen, maar dat is lang geen schande als je ziet wie in die top negen staan: Berlijn, Parijs, Milaan, Turijn, Wenen, Glasgow, Eindhoven en Oxford, en Amsterdam als winnaar. Met deze deelname geeft Breda alvast officieel te kennen in te zetten op innovatie. Innovatie start met commitment en deelnemen is in dit geval voor de stad echt belangrijker dan winnen.

Naast commitment is het in de vingers krijgen van ‘complexe’ innovatie vooral een kwestie van het empoweren van mensen in allerlei leidinggevende rollen. Ook op dit vlak nam de stad reeds een eerste stap: een netwerk van een twintigtal mensen van de gemeentelijke overheid, uit de zorg, kleinere en grotere ondernemers volgden vier masterclass sessies imagineering. Inhoudelijk lag de focus daarbij op het verwerven van de competenties van appreciative inquiry, (complex) systems thinking, design thinking, service design, imagineering, generative business modelling en generatief leiderschap. Kijk voor meer informatie op YouTube (http://bit.ly/1SEeBcJ) of Twitter (http://bit.ly/ 1SEeBcJ).