Inclusief Van Abbe

Op 14 juli 2016 werd het VN-verdrag handicap bekrachtigd in Nederland. In het verdrag wordt uiteengezet hoe de overheid de positie van mensen met een beperking moet verbeteren, omdat zij net als ieder ander recht hebben om zelfstandig te wonen, naar school te gaan, te werken en gebruik te maken van gebouwen, websites en overige goederen en diensten. Een belangrijke stap om de leefwereld van mensen met een beperking toegankelijker te maken en de samenleving als geheel inclusiever. Ook musea stellen zich de vraag hoe zij bij kunnen dragen aan volledige participatie en gelijke kansen en mogelijkheden. Het weghalen van drempels is echter een complex vraagstuk.

Interessante doelgroep

Buiten de morele en juridische verplichting, vormt de groep mensen met een beperking ook een interessante doelgroep, die groter is dan alle leerlingen op basisscholen en middelbare scholen bij elkaar. Een opmerkelijk contrast als je ziet hoe uitgebreid musea ingericht zijn omtrent educatieve programma’s voor jongeren. Ongeveer 3,5 miljoen mensen in Nederland hebben een beperking en een kwart van de bevolking heeft een chronische aandoening. Een meerderheid daarvan is 50 jaar of ouder. En gezien de vergrijzing zullen deze aantallen blijven groeien. Tel daarbij op dat een bezoeker met een beperking gemiddeld 1,5 extra bezoeker meebrengt en het belang van deze doelgroep wordt duidelijk.

STUDIO i

Van Abbemuseum in Eindhoven is samen met het Stedelijk Museum in Amsterdam één van de pioniers op dit gebied. Met de lancering van ‘STUDIO i – platform voor inclusieve cultuur’ willen zij een duurzame impuls geven aan de toegankelijkheid en inclusie binnen het culturele veld. Beide hebben het afgelopen decennium innovatieve programma’s ontwikkeld voor mensen voor wie museumbezoek niet vanzelfsprekend is. Musea die concrete stappen willen zetten om hun instellingen toegankelijk en inclusief te maken, kunnen bij STUDIO i terecht voor inspiratie, kennis en advies (www.studio-inclusie.nl).

Ideaal laboratorium

In Eindhoven is het afgelopen decennium volop geëxperimenteerd om het museum inclusiever te maken. Het Van Abbemuseum biedt een veilige proeftuin in de periferie met werkbare schaalgrootte; er is volop ruimte voor pilots en om te falen, of beter te leren. Dit is bij de grotere musea, die voortdurend onder een vergrootglas liggen, lastiger. Van Abbe stelt zich als progressief museum actief de vraag wat de rol van kunst in de samenleving kan zijn. Kunst als een middel tot betekenisgeving en ontmoeting. Een plek waar mensen bij elkaar kunnen komen om de maatschappij te verbeteren. Kunst verbeeldt perspectieven op de wereld om ons heen en roept op tot dialoog. Een ontdekkingstocht die het museum samen met het publiek wil vormgeven. Daarbij wil Van Abbemuseum gastvrij zijn en iedereen inspireren, betrekken en uitdagen zijn perspectief te delen. Zonder daarbij elitair te zijn, uit te sluiten of drempels op te werpen. Bij gastvrijheid gaat het verbeteren van de fysieke en sociale toegankelijkheid van de collectie en het museum hand in hand met het creëren van dialoog en gelijkwaardigheid van meerdere perspectieven.

Meerdere perspectieven

Musea vertellen verhalen aan de hand van tentoonstellingen. Vaak wordt daarbij alleen het perspectief van het museum gebracht. Maar iedereen die het museum bezoekt brengt ook zijn eigen verhaal en interpretatie mee. Nu is de gemiddelde bezoeker van een museum wit, hoog opgeleid, 60+, zonder beperking, cisgender, en hetero. En het personeel heeft vaak een overeenkomstig profiel. Wanneer alleen dit de interpretatie van kunst vertegenwoordigt, voelen anderen zich niet gehoord. Door met diverse groepen uit de samenleving samen te werken wil Van Abbemuseum ontdekken wanneer een collectie voor wie relevant is en naar voren halen wat de betekenis voor hen betreft. Dit heeft impact op de gehele organisatie. Educatie wordt mediation. De klassieke rol van de alwetende expert die faciliteert dat de ander geïnformeerd raakt, verschuift naar bemiddelaar die kennis, ervaringen en perspectieven uitwisselt. Maar ook het collectiebeleid op zichzelf verdient aanpassing. Toen Van Abbemuseum de collectie onder de loep nam, bleek hieruit namelijk een oververtegenwoordiging van westers perspectief. Van Abbemuseum neemt nu voor toekomstige aankopen de diversiteit van Eindhoven als uitgangspunt, hetgeen bijvoorbeeld betekent meer vrouwen, internationaler, en ook uit conflictgebieden. Toegankelijker worden heeft voor het Van Abbemuseum dus consequenties voor beleid ten aanzien van meerdere P’s: Personeel, Partners, Publiek, Programma, Pronkstuk (collectie) en naar boven halen van Persoonlijke verhalen.

Diversiteit aan activiteiten

De veelomvattendheid van het proces naar een inclusief museum leidt tot een breed pakket aan activiteiten om de diversiteit in de samenleving te binden. In de Werksalon gaan een aantal Eindhovense groepen (zoals bijvoorbeeld de non-profitorganisatie Vluchtelingen in de Knel en de stichting IamSHERO gericht op empowerment van jonge vrouwen met een migratieachtergrond) in het tijdsbestek van een jaar aan de slag met het bedenken van een thema dat zij op de agenda willen zetten en het vormgeven van een passende presentatie. In Flip the Museum nemen basisschoolleerlingen de plek in van vaste medewerkers in de gehele organisatie: achter de kassa, in de beveiliging, als tentoonstellingsmakers en als rondleiders met een volledige metamorfose van het museum tot gevolg. Deze onderdompeling in de wereld van het museum heeft een enorme impact bij zowel leerlingen, leraren en de school, maar neemt ook ouders en museummedewerkers mee. En in Queering the Collection draagt het Van Abbemuseum bij aan de zichtbaarheid van LHBT-erfgoed en jaagt discussies aan ten aanzien van de tentoongestelde kunstwerken en maatschappelijke thema’s. Slechts enkele voorbeelden om de veelheid aan stemmen in het museum een gezicht te geven.

Onbeperkt Van Abbe

Speciale aandacht is er ook voor groepen met een beperking. Het Van Abbemuseum heeft binnen het Special Guest programma, in een co-creatief proces met doelgroepen met een beperking en belangenorganisaties, diverse rondleidingen ontwikkeld. Voor bezoekers die blind, slechtziend, doof of slechthorend zijn, worden bijvoorbeeld gebarentolken of voelreplica’s van kunstwerken aangeboden. Daarnaast worden voor mensen met Alzheimer en hun mantelzorgers binnen Onvergetelijk Van Abbe interactieve rondleidingen aangeboden. Een programma met positieve effecten op de kwaliteit van leven van de persoon met Alzheimer die ook zijn relatie met de mantelzorger versterkt. Spraakmakend Van Abbe bindt juist een kleine maar trouwe groep mensen met afasie, waarbij door hersenletsel het taalgebruik niet meer goed functioneert. Beeldende kunst opent hierbij een andere vorm van expressie en uiten. Met lotgenoten wordt onderling begrip sneller gevonden. En zelfs wanneer men niet in staat is om zelf naar het museum te komen, opent Van Abbe haar collectie. Mensen die bedlegerig zijn, kunnen vanuit hun eigen omgeving in interactie met een gids via een robot het museum ontdekken. Daarbij wordt extra meerwaarde gecreëerd doordat er via beeldschermen gesprekken ontstaan tussen bezoekers op afstand en overige bezoekers in het museum.

Multi-zintuiglijk museum

Dit voorjaar werd een experimentele ruimte ontworpen met als achterliggende uitdaging museumruimtes inclusiever en toegankelijker te maken. Deze multi-zintuiglijke totaalbeleving (met onder andere glooiende muren, geurbeleving, een 3D-voellandschap en voelkaarten) werd in dit experiment als heroverweging gegeven op de normaliter witte steriele museumomgevingen in veel musea, waar het kunstwerk bovenal uni-dimensionaal visueel ervaren wordt en daarmee veel groepen uitsluit. Het vormt de opmaat naar de tweede fase, waarin enerzijds Tik-Tik, een indoor-navigatie app, geïntroduceerd wordt om de zelfredzaamheid van mensen met een visuele beperking in het museum te bevorderen, en anderzijds een vijftiental kunstwerken in het museum multi-zintuiglijk vertaald zullen worden. Een verdere zoektocht naar een esthetische, verrijkende totaalervaring voor iedereen, welke niet alleen een meerwaarde voor de doelgroepen met speciale behoeften levert, maar bij voorkeur een bijzondere bijdrage heeft aan de museumbeleving van iedere bezoeker en zo mogelijk de perceptie van kunst verandert.

Geen eindpunt

Met al deze activiteiten wordt geen eindpunt van het inclusieve museum van de toekomst gecreëerd, maar stappen gezet in een continu inclusief proces. Waar mogelijk wordt dit ondersteund of gemonitord door onderzoek om te leren, te optimaliseren en te verduurzamen. Hoe de totaalbeleving de perceptie van kunst kan veranderen en hoe de reikwijdte na de implementatie van TikTik binnen het museum verlegd kan worden naar overige publieke domeinen zijn daarbij inspirerende uitdagingen.

Bronnen

• Schelvis, W., Hartjes, M., De Kok, B. & Vugts, A.(2017), Museum open u, Uitgave LCM, Wormerveen, Zwaan Printmedia.
• Symposium Multisensory Museum, 28 februari 2019, Eindhoven.
• www.vanabbemuseum.nl
• www.studio-inclusie.nl

Fotografie

• Boudewijn Bollmann
• Marcel de Buck

NB: dit artikel verscheen eerder in het magazine Uncover ‘Leisure for a better world’ van Breda University of Applied Sciences.