Net als het ministerie van OCW, gemeenten en provincies, onderkennen de meeste koepelorganisaties en fondsen inmiddels het belang van goed bestuur. Ook bij de culturele instellingen staat dit onderwerp steeds vaker op de agenda. In de culturele sector is in dit verband de term cultural governance inmiddels redelijk ingeburgerd geraakt als aanduiding voor goed, verantwoord en transparant bestuur en toezicht. Aandacht voor cultural governance is noodzakelijk aangezien de overheid zich steeds meer terugtrekt en van de culturele sector meer zelfstandigheid, zelfredzaamheid en professionaliteit verwacht.
Geschiedenis
Medio 1998 werd, onder voorzitterschap van Melle Daamen, de Commissie Cultural Governance gevormd. Deze commissie stelde zich tot doel door onderzoek en gesprekken de stand van zaken op het gebied van cultural governance te analyseren, aanbevelingen te doen en een draagvlak te creren voor goed bestuur en adequaat toezicht. Met de presentatie van het rapport Cultural Governance: kwaliteit van bestuur en toezicht in de culturele sector in februari 2000 kwam het onderwerp goed bestuur in de culturele sector op de kaart te staan. Het rapport bevatte suggesties voor de verbetering van het bestuur van, en toezicht op culturele instellingen.
Om de structurele implementatie van de ideen van deze commissie in de sector te bewerkstellingen wordt in 2003, onder verantwoordelijkheid van Kunst & Zaken, de projectgroep Cultural Governance opgericht. Ook wordt de Adviesraad Cultural Governance in het leven geroepen.
Gesprekken met vertegenwoordigers van de culturele sector, een enqute onder kunstinstellingen en regelmatig overleg in de Adviesraad Cultural Governance hebben uiteindelijk geleid tot de Handleiding Cultural Governance: vrijwillig, niet vrijblijvend. Deze handleiding bevat de 23 Aanbevelingen Cultural Governance, voorzien van een uitgebreide toelichting. Daarnaast komen er hulpmiddelen voor de implementatie van goed, verantwoord en transparant besturen in de culturele sector aan de orde.
Nul-meting
In januari 2005 brengt Kunst & Zaken het rapport Cultural Governance in Nederland: de stand van zaken uit. Hierin wordt verslag gedaan van het onderzoek naar de bekendheid van de 23 Aanbevelingen Cultural Governance bij 450 culturele instellingen en de mate waarin deze aanbevelingen bruikbaar worden geacht en worden toegepast.
De in de nulmeting geformuleerde actiepunten vormden het uitgangspunt voor de volgende fase van het K&Z-Cultural Governanceprogramma:
toets de naleving van de 23 Aanbevelingen Cultural Governance over twee jaar opnieuw;
pas de 23 Aanbevelingen Cultural Governance aan;
blijf communiceren over de 23 Aanbevelingen Cultural Governance;
signaleer transitiemomenten bij besturen en benut deze om de governance te verbeteren;
ontwikkel diensten en producten voor cultural governance.
highlights nul-meting
62% van de onderzochte instellingen kent een stichtingsvorm
34,4% van de culturele stichtingen heeft alleen een bestuur
54,2% van de culturele stichtingen heeft een bestuur en een directie
11,4% van de culturele stichtingen heeft een bestuur en raad van toezicht
35% van de culturele stichtingen is bekend met Cultural Governance. 10% daarvan past alle aanbevelingen toe en 70% tenminste enkele
10% van de culturele instellingen in Nederland evalueert het besturingsmodel periodiek
40% van de besturen en raden van toezicht houdt functioneringsgesprekken
29% van de besturen en raden van toezicht legt profielen vast
12% van de besturen en raden van toezicht werft buiten het eigennetwerk
35% van de directies verstrekt een overzicht van de nevenfuncties
67% van de instellingen kent afspraken over informatievoorzieningen
33% van de besturen en raden van toezicht evalueert het eigen functioneren
De uitkomsten van deze nulmeting vormden voor het ministerie van OCW aanleiding om good governance binnen de culturele sector te bevorderen. Het ministerie heeft Kunst & Zaken gevraagd de 23 Aanbevelingen Cultural Governance te evalueren en zonodig aan te passen. De Werkgroep Cultural Governance heeft zich hier, onder voorzitterschap van Wim van den Goorbergh, het afgelopen jaar over gebogen. Het resultaat is de Code Cultural Governance, die in september is onderworpen aan een laatste consultatieronde binnen de culturele sector.
Code Cultural Governance
Uit de nulmeting blijkt dat de 23 Aanbevelingen Cultural Govenance goed bruikbaar zijn, maar niet altijd recht doen aan de grote diversiteit van het culturele veld. De werkgroep Cultural Governance heeft deze aanbevelingen daarom teruggebracht tot drie hoofdvormen van besturingsmodellen en de daarbij behorende regels voor good governance.
Deze drie in de cultuursector veel voorkomende besturingsmodellen zijn: het bestuur-model, het bestuur plus directie-model en het raad-van-toezicht-model. Bij deze modellen zijn principes en best practice-bepalingen geformuleerd. Dat wil zeggen: breed gedragen algemene opvattingen over good governance (principes) en concrete uitwerking en nadere invulling daarvan (best practice-bepalingen).
De Code Cultural Governance richt zich met name op de besturen van culturele instellingen. Van groot belang is het afleggen van verantwoording over de plannen en activiteiten van de instelling door het bestuur en het interne toezicht hierop.
Het bestuurlijk proces bestaat uit drie elementen: beleid voorbereiden, beleid vaststellen en beleid uitvoeren. Het toezichthoudend proces moet waarborgen dat het bestuurlijk proces goed verloopt en dat de instelling opereert conform haar doelstellingen. Dit omvat het goedkeuren van vastgesteld beleid, het toezicht houden op beleidsvoorbereiding en beleidsuitvoering en, zo nodig, ingrijpen in het bestuurlijk proces en het adviseren en desgewenst ondersteunen.
Checks and balances
Van essentieel belang bij good governance is dat de checks and balances op orde zijn.
Efficint toezicht op het bestuur (de checks) en een evenwichtige verdeling van invloed tussen de verschillende partijen, zoals de directie en het bestuur/de raad van toezicht (de balances), moet worden vastgelegd.
Pas toe of leg uit
Voor wat betreft het naleven van de Code Cultural Governance staat de Werkgroep de pas toe of leg uit-regel voor. Deze regel is ook binnen de Code Corporate Governance van kracht. De regel gaat ervan uit dat de principes en best practice-bepalingen worden toegepast en dat er, indien dit niet gebeurt, wordt uitgelegd (bij voorkeur in het jaarverslag) waarom dit niet is gedaan. Uitgangspunt van de Code Cultural Governance blijft echter zelfregulering binnen de sector.
3 besturingsmodellen
Bestuur-model
Bij het bestuur-model is het totale bestuurlijk proces in handen van het bestuur. Het is mogelijk dat het bestuur ondersteund wordt door derden (werknemers, contractanten, vrijwilligers), vooral op het gebied van de uitvoering van beleid.
Instellingen met deze besturingsvorm zijn vaak (zeer) kleine organisaties, waar het bestuur zelf veel doet.
Bestuur + directie-model
Bij het bestuur + directiemodel wordt het beleid vastgesteld door het bestuur. De overige aspecten van het bestuurlijk proces (voorbereiding en uitvoering van beleid) zijn in overwegende mate in handen van een directie, bestaande uit n of meer directieleden.
Instellingen met deze besturingsvorm zijn vaak kleine tot middelgrote organisaties, meestal met n directeur die met een kleine staf veel zelf doet en regelmatig een beroep doet op het bestuur.
Raad-van-toezicht-model
Bij het raad-van-toezicht-model is het bestuurlijk proces in handen van een directie, bestaande uit n of meer directieleden, van wie n of meer de statutaire positie van bestuurder van de stichting vervult/vervullen.
Instellingen met deze besturingsvorm zijn veelal grote organisaties met een professionele dagelijkse leiding, een eigen staf en interne hirarchie.
Consultatieronde
De Code Cultural Governance is in concept klaar. Om er achter te komen of deze aansluit bij de behoeften en wensen van de culturele sector zijn in september 2006, onder meer via de website www.culturalgovernance.nl en middels rondetafelgesprekken, culturele instellingen, koepels, fondsen, overheden en leden van de Adviesraad Cultural Governance geraadpleegd over de Code.
De werkgroep Cultural Governance bespreekt de reacties uit deze consultatieronde en verwerkt eventuele aanpassingen in een eindpublicatie. Van de reacties en de manier waarop de werkgroep deze heeft behandeld of verwerkt wordt een apart verslag gemaakt. Dit verslag wordt gepubliceerd op www.culturalgovernance.nl
De vastgestelde Code Cultural Governance, pas toe of leg uit wordt eind 2006 gepresenteerd en zal dan ook op www.culturalgovernance.nl beschikbaar zijn.
En-meting
Als vervolg op de in 2004 uitgevoerde nulmeting naar de stand van zaken op het gebied van Cultural Governance in Nederland wordt op dit moment door het RISBO (Rotterdams Instituut voor Sociaalwetenschappelijk BeleidsOnderzoek) een n-meting uitgevoerd. Een kleine 600 culturele instellingen krijgt een vragenlijst voorgelegd.
Net als bij het vorige onderzoek luidt de centrale onderzoeksvraag:
In welke mate, en op welke manier, geven culturele instellingen gevolg aan de 23 Aanbevelingen Cultural Governance?
Begin 2007 zullen de uitkomsten van het onderzoek in een rapport worden gepresenteerd.
K&Z programmas
Doel van Stichting Kunst & Zaken is het management en bestuur van culturele instellingen duurzaam te versterken door hen in contact te brengen met kennis en expertise uit het bedrijfsleven. Kunst & Zaken vervult de rol van intermediair en brengt vraag en aanbod bij elkaar. Zowel de activiteiten als de bemiddeling geschieden kosteloos, de bedrijven zetten hun kennis en ervaring pro bono in ten gunste van de culturele sector.
K&Z-Expertprogramma
Managers uit de culturele sector in staat stellen expertise in te roepen bij het oplossen van complexe vraagstukken, dat is het doel van het K&Z-Expertprogramma. Kunst & Zaken zoekt op basis van een aanvraag van een culturele instelling een expert in het bedrijfsleven, die bereid is om de culturele instelling kosteloos te adviseren. De samenwerking tussen instelling en adviseur betekent een uitwisseling van kennis en ervaring die door beide partijen als zeer stimulerend wordt ervaren.
K&Z-BestuursBestand
Culturele instellingen kunnen een beroep doen op bemiddeling door het K&Z-Bestuurs-Bestand bij het vinden van managers uit het bedrijfsleven met bestuursaspiraties. De vraag naar goede, professionele bestuurders uit het bedrijfsleven is groot. Zij kunnen de culturele sector ondersteunen door middel van hun kennis op beleidsterreinen als communicatie en marketing, financin of bedrijfsplanning en hun netwerk in het bedrijfsleven.
Voor professionals uit het bedrijfsleven biedt het K&Z-BestuursBestand een unieke kans om bestuurlijke ervaring op te doen in een bijzondere omgeving.
K&Z-Trainingsprogramma
De behoefte van de culturele sector aan kennisopbouw op allerlei beleidsterreinen is groot, maar hoogwaardige, specialistische cursussen en trainingen op bedrijfsmatig gebied zijn voor leidinggevenden van kleine culturele instellingen niet ruim voorhanden en vaak onbetaalbaar.
Via het K&Z-Trainingsprogramma worden workshops op maat samengesteld. Kunst & Zaken ondersteunt bij het opzetten en bepalen van de inhoud en zoekt naar geschikte trainers met ervaring in het bedrijfsleven. Incidenteel bemiddelt Kunst & Zaken voor last-minute vrijgekomen plaatsen op (in-company) trainingen van bedrijven en trainingsinstituten.
K&Z-Cultural Governance
Onder Cultural Governance wordt verstaan goed, verantwoord en transparant bestuur en toezicht in de culturele sector. De professionalisering en verzakelijking van de sector maakt nadenken over de kwaliteit van besturen en toezicht belangrijk. Een goed functionerend bestuur of raad van toezicht draagt bij aan betere resultaten zakelijk en artistiek. Cultural governance sluit aan op de maatschappelijke trend om een helder onderscheid te maken tussen taken en bevoegdheden van directie, bestuur of raad van toezicht.
K&Z-Scanprogramma
Met steun van het VSBfonds voert Kunst & Zaken tot eind 2008 het K&Z-Scanprogramma uit. Doelstelling van dit programma is het ontwikkelen en verbreiden van organisatiescans, gericht op bedrijfsvoering en besturing in de culturele sector. Culturele instellingen krijgen hiermee een hulpmiddel in handen om zelf (met behulp van een Quick Scan) of met een adviseur van Kunst & Zaken (met andere, zwaardere scaninstrumenten), een diagnose te maken van diverse bedrijfsvoeringsaspecten n de mogelijkheden tot verbetering. De eerste versie van de Quick Scan kan worden gedownload van www.kunst-en-zaken.nl (K&Z-Scanprogramma).
Programma Cultuurmecenaat
Onlangs is Kunst & Zaken gestart met het Programma Cultuurmecenaat. Cultuurmecenaat draagt bij aan een brede en gezonde financile basis voor cultuur. Giften van weldoeners (bedrijven en particulieren) maken het mogelijk dat culturele instellingen in relatieve vrijheid nieuwe, ondernemende en soms risicovolle ambities realiseren.
Het programma Cultuurmecenaat kent drie lijnen: n richting culturele instellingen, n richting potentile gevers en n op het gebied van fiscale maatregelen. Het nieuwe programmateam van Kunst & Zaken is regisseur en uitvoerder van het programma, waarbij voor diverse onderdelen gebruik wordt gemaakt van externe expertise, van onder meer het bureau Leenaers Verloop en overheden. Het programmateam wordt bijgestaan door een Raad van Advies onder voorzitterschap van Ryclef Rienstra, directeur van de VandenEnde Foundation.
Communicatie
Het programmateam van K&Z-Cultural Governance heeft de afgelopen periode door geheel Nederland workshops, symposia en presentaties verzorgd. Er zijn nieuwsbrieven verschenen en er is een website. Deze inspanningen hebben ertoe bijgedragen dat steeds meer koepels, fondsen, overheden en culturele instellingen bekend zijn met het begrip cultural governance.
Een greep uit de cultural governance-acties in het land:
de gemeente Den Haag heeft theater Diligentia/Pepijn gevraagd een pilot Cultural Governance uit te voeren.
bij de gemeente Utrecht staat Cultural Governance op de agenda bij de jaarlijkse bespreking met de gesubsidieerde culturele instellingen.
de gemeente Zaandam en de provincie Friesland hebben in hun cultuurnotas aandacht besteed aan het onderwerp.
de Vereniging Nederland Gemeenten noemt Cultural Governance in haar publicaties Handreiking Gemeentelijk Museumbeleid en Instrumentarium Gemeentelijk Museumbeleid. Ook de Vereniging Openbare Bibliotheken heeft een publicatie uitgebracht over toezicht in openbare bibliotheken.
het merendeel van de koepelorganisaties en brancheverenigingen heeft reeds aandacht besteed aan Cultural Governance, dit in de vorm van presentaties, workshops of artikelen.
In het kader van het het K&Z-Expertprogramma zijn de volgende pilotprojecten Cultural Governance uitgevoerd:
Oeds Westerhof van BMC adviseerde Theater Markant te Uden over de scheiding van taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden tussen directie, Raad van Commissarissen en de aandeelhouder in een NV-structuur.
Peter van Gelderen van Growth Consult analyseerde het bestuursmodel van Stichting Moer-Staal/De Kift (Koog aan de Zaan) en begeleidde hen bij de implementatie van de 23 Aanbevelingen Cultural Governance.
Cap Gemini begeleidde een intervisietraject van een tiental bibliotheekdirecteuren. Hierin stond de implementatie van Cultural Governance centraal.
Deze pilotprojecten zijn beschreven in case-studies.
Toekomst
Langzaam maar zeker begint good governance meer aandacht te krijgen binnen de culturele sector. Dat is een goede zaak, want goed bestuur leidt tot professionelere organisaties die op efficinte, onafhankelijke en transparante wijze functioneren. Dit wordt ook in de non-profit sector steeds belangrijker.
In navolging op codes in onder meer het onderwijs, de gezondheidszorg en de goede doelen, komt er nu ook een Code Cultural Governance. Uit de eerste reacties op het concept van de nieuwe Code Cultural Governance kan worden geconcludeerd dat men over het algemeen zeer positief is over de indeling naar drie bestuursmodellen. In dat opzicht lijkt de code een verbetering ten opzichte van de 23 Aanbevelingen Cultural Governance. De implementatie hiervan zal echter nog veel inspanning vragen. Uiteraard zal Kunst & Zaken ook hierbij een rol blijven spelen.
Auteur: Mike Anderson anderson@culturalgovernance.nl Francisca Martens martens@culturalgovernance.nl
