De kracht van verbindende verhalen

Verhalen zijn van alle tijden en goede verhalen zijn vaak tijdloos. Mede door transformatie of herinterpretatie hebben oude verhalen vaak betekenis in het hier en nu. Daarmee kan een parallel getrokken worden naar erfgoed. Erfgoed is iets van vroeger wat ook hier en nu betekenis kan krijgen. Erfgoed is per definitie iets om door te geven. Maar wat geef je dan door? Is dat de ervaring, de feitenkennis, een nieuw perspectief of een (levens)les? Verhalen kunnen, ongeacht het antwoord op die vraag, een krachtig instrument zijn voor de ontsluiting van erfgoed. De afgelopen jaren heeft het lectoraat ‘storytelling & consumer experiences’ van NHTV de kracht van storytelling ingezet in de vorm van narratieve concepten om erfgoed aansprekend voor een breed publiek te ontsluiten.

Zo is er voor verschillende erfgoed locaties die in het leven van Vincent van Gogh een cruciale rol hebben gespeeld, een narratief concept ontwikkeld. Door gebruik te maken van herkenbare thema’s en verhaalstructuren en de verhalen van de locaties op elkaar af te stemmen, is het voor bezoekers interessant om ook op de andere locaties een verhaal te ontdekken. Bij dergelijke complexe projecten, waar verschillende organisaties en locaties willen samenwerken rondom storytelling, bestaan grote uitdagingen om samenhang te creëren. Er wordt vaak gezocht naar een manier om met gezamenlijke inspanning meer mensen te bereiken en andere stakeholders te inspireren om ook bij te dragen. Een narratief concept kan daarbij helpen. Het proces en de uitdagingen bij de ontwikkeling van diverse narratieve concepten komen in dit artikel aan bod.

Storytelling

Storytelling gaat om zowel het vertellen van een verhaal als ook het creatieproces eromheen. Dat creatieproces heeft lang niet altijd een expliciete vertelling (in woorden) tot gevolg. Juist veelvuldig wordt de term storytelling gebruikt voor (de creatie van) impliciete verhalen of verhaalonderdelen, die bezoekers een eigen (achtergrond)verhaal laten bedenken. Storytelling en erfgoed zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden, maar toch gaat het vertellen van verhalen niet altijd gemakkelijk samen met historische gebeurtenissen. ‘Een verhaal is een serie van (chrono)logisch verbonden gebeurtenissen die veroorzaakt of ervaren worden door personages’ (Hover, 2013). Erfgoedinitiatieven beschrijven vaak goed het chronologische verhaal, maar de relatie tussen gebeurtenissen (‘logische verhaal’ genoemd) of de beleving door personen, blijkt lastiger.

Dat is geen onvermogen, we vertellen immers allemaal verhalen, maar vaak kunnen relaties tussen feiten niet (goed) onderbouwd worden. Laat staan dat de archieven persoonlijke of emotionele perspectieven omvatten, waarmee personages aan feiten kunnen worden verbonden. Terwijl personages en karakters verhalen juist echt tot leven brengen. Andersom is het ook mogelijk dat prachtige persoonlijke en emotionele verhalen ‘feitelijk’ onderbouwd worden door getuigenverslagen, dagboeken en brieven, maar dat het zo’n uitzonderlijk verhaal is dat het geen getrouw beeld geeft van de bredere geschiedenis. Dan kan de kracht van een verhaal ook afbreuk doen aan de boodschap die je wilt overbrengen of aan het doel van de instelling die het verhaal uitdraagt.

Hoe je een verhaal vertelt speelt ook een belangrijke rol. De boodschap van een (feitelijke) gebeurtenis kan namelijk door een ander zwaartepunt in het verhaal een totaal andere betekenis krijgen. Het is te vergelijken met de zin ‘ik heb dat schilderij niet gestolen’. Leg je de focus de ene keer op NIET en de andere keer op DAT, dan verandert de boodschap, namelijk wat er wél is gebeurd. In een verhaal is het complexer maar vergelijkbaar. Bijvoorbeeld voor initiatieven rondom WO2-erfgoed in Brabant is een narratief concept ontwikkeld waarbij de focus is gelegd op levensveranderende keerpunten die op authentieke locaties verteld kunnen worden. Bevrijding lijkt snel het belangrijkste onderwerp en de climax van zo’n verhaal. Maar leg de nadruk van de bevrijding van Breda door Generaal Maczek en de 1^ePoolse pantserdivisie eens anders. Door de focus te leggen op het feit dat, terwijl Maczek benoemd werd tot ereburger van de stad Breda, de leiders van de drie grote geallieerde partijen VS,VK én de Sovjet Unie besluiten dat Polen na de oorlog onder de Russische invloedssfeer komt, verschuift de bevrijding van Breda naar het begin van het verhaal. De focus (boodschap) van moed en heldendaad van bevrijding verschuift naar een dramatischere boodschap over de offers die de Polen ‘voor niks’ gaven. Het verhaal over de bevrijding van Breda krijgt door verschuiving van het zwaartepunt impliciet een heel andere boodschap.

Zowel de keuze voor het verhaal als ook de manier van vertellen zijn dan ook essentiële onderdelen van een narratief concept.

Een Narratief concept

Een narratief concept is de basis van waaruit je verhalen selecteert, creëert en of (door)vertelt. Om te komen tot een narratief concept doe je in eerste instantie onderzoek in de breedte. De geschiedkundige geschriften, jaartallen en overige inhoudelijke informatie vormen niet de basis maar juist de context van waaruit verder gezocht wordt naar zogenaamde ‘Golden Nuggets’ en verhalen die wel de basis zullen vormen. “Golden Nuggets zijn”, zo geeft imagineering en storytelling expert Frank Ouwens aan, “unieke stukjes informatie die tot de verbeelding spreken zoals anekdotes of overtuigingen die vaak bij een gewone rationele analyse gemist worden. Ze inspireren, verbinden en geven een nieuw perspectief aan de inhoud”.  Erfgoed inhoudelijke experts vormen een zo goed mogelijk beeld van de inhoud en samen met de randvoorwaarden en perspectieven van stakeholders vormt dat de context waarbinnen keuzes voor het narratieve concept zullen vallen.

Eigenlijk is de eerste, zeer wezenlijke, keuze dat er (samenhangende) verhalen verteld gaan worden dan al gemaakt. Een keuze die fundamenteel anders is dan een verzameling tentoonstellen informatie verschaffen en waar stakeholders wel achter moeten staan. Een narratief concept is bij uitstek geschikt om verhalen en locaties te verbinden. Dat verbinden van instanties, locaties en mensen gaat wel altijd gepaard met wrijving. Door een gezamenlijk krachtig verhaal het uitgangspunt te laten vormen wordt er een gemeenschappelijk doel gevormd, dat af en toe elkaars darlings kan killen maar ook op een nieuwe manier naar de eigen (en elkaars) content laat kijken. In het proces is het dan ook zeer belangrijk om aandacht te hebben voor het proces en de keuzes die gemaakt worden transparant te houden. Het vinden van het verbindende perspectief als basis voor het narratieve concept is een creatief proces dat per project weer een andere invulling krijgt. Voor de vertaling naar het narratieve concept blijken telkens een aantal elementen leidend:

Authenticiteit
In al zijn verschillende vormen blijft authenticiteit een belangrijk onderdeel van zowel erfgoed als van verhalen. De verbinding tussen een verhaal en een object, plek of persoon maakt zowel het verhaal als het object sterker. Een narratief concept probeert altijd  voort te bouwen op authentieke elementen. Door aan te sluiten op de uitgangspunten van de stakeholders wordt ook hun authenticiteit meegenomen.

Gelaagdheid
Een verhaal met verschillende lagen kan leuk zijn voor kinderen en tegelijk op een ander niveau de ouders aanspreken. Binnen een narratief concept wordt die gelaagdheid gebruikt om verschillende ideeën en uitgangspunten met elkaar te verbinden. Lagen kunnen ervoor zorgen dat bezoekers met verschillende motieven aangesproken worden en dat stakeholders met verschillende doelen een relevante bijdrage kunnen leveren.

Producten
Producten zijn meestal gekoppeld aan specifieke doelgroepsegmenten of komen voort uit acties van stakeholders. Het zijn de verhalen of belevenissen die het narratief concept laden. Een product kan bijvoorbeeld een (deel van een) museum, een reizende VR tentoonstelling of een website zijn. Producten vormen samen een compleet verhaal en hebben idealiter verbinding met andere producten binnen hetzelfde narratieve concept. De ontwikkeling van narratieve concepten kent de uitdaging te balanceren tussen creatie van nieuwe producten en het omvatten van bestaande producten. Het narratieve concept wordt immers niet ontwikkeld om hetzelfde te kunnen blijven doen onder een andere noemer, maar ook niet om helemaal opnieuw te beginnen.

Storytellingtools
Denk bij storytellingtools aan keuzes maken in soorten verhalen (zoals sprookjes, mythes), karakters, motieven, thema’s of vertelwijzen (zoals passief, interactief) die gebruikt worden. Dergelijke keuzes kun je vergelijken met een huisstijl (kleurstelling, logo). Ze zorgen voor de herkenbaarheid van het narratieve concept. Door dezelfde tools te gebruiken vanaf het punt van creatie van het narratief concept wordt gemakkelijker op één lijn gedacht.

Blijvende uitdagingen

Het toepassen van onder andere bovenstaande elementen zorgt voor een goede fundering onder het narratief concept. De combinatie van erfgoed en verhalen zorgt ervoor dat mensen van nu geraakt kunnen worden door gebeurtenissen van toen. Er zijn wel uitdagingen zoals het vinden en creëren van draagvlak. Voor erfgoedinstellingen bestaat er vaak een balans tussen experience en educatie. Of zoals Erik Somers dat in de context van Oorlogsmusea beschrijft: “De experience-achtige presentaties moeten hun ‘Doel’ van het inzichtelijk maken van het verleden niet voorbijschieten.” (Somers, 2014)
Juist die doelstelling, zoals die ook beschreven is in de introductie is een belangrijk uitgangspunt, ook als je verhalen vertelt. Bij zowel storytelling als conceptontwikkeling heeft het maken van keuzes een belangrijke rol. Bij de ontwikkeling van een narratief concept is het maken van keuzes dus misschien nog wel twee keer zo belangrijk. Het maken van keuzes brengt scherpte in het eindresultaat maar het vraagt tevens veel aandacht voor de opzet van het proces. Die doelstelling en keuzes scherp krijgen met behoud van draagvlak blijven aandachtspunten.

Bronnen:

Hover, M. (2013). De Efteling als ‘Verteller’ van Sprookjes. Kaatsheuvel: Efteling Publishing.

Mierlo-Duliṅska, B. v. (2014). Mijn vader de soldaat. Amsterdam: the house of books.

Somers, E. (2014). De oorlog in het museum, herinnering en verbeelding. WBooks.

NB: dit artikel verscheen eerder in het magazine Uncover ‘de waarde van vrijetijd’ van Academy for Leisure NHTV.