Fotografie: Eric van Nieuwland
Lange tijd was het publiek van minderwaardig belang voor de culturele instellingen. Kunst was zelfexpressie, de kunstenaar stond centraal. Die dagen zijn voorbij en het publiek staat hernieuwd in de aandacht. Met goede reden: niet alleen vertaalt een hernieuwde aandacht voor publiek zich naar meer betrokkenheid met de culturele sector, maar behoort ook tot de essentie van kunst.
Experiment en vernieuwing. Dat was het credo van het kunst- en cultuurbeleid in de afgelopen decennia. En een belangrijke legitimatie voor subsidieverlening, want – zo was de redenering – voor experiment en vernieuwing was nog onvoldoende markt. Kunst voor een breed publiek kon wel op eigen benen staan; vernieuwende kunst niet en mocht daarom rekenen op de nodige overheidssteun. De focus op vernieuwende kunst was er op alle overheidsniveaus: Rijk, provincies en gemeenten. Kunstopleidingen, gezelschappen, productiehuizen, musea, podia, centra voor beeldende kunst werden gestimuleerd om zich toe te leggen op activiteiten met een onderzoekend en grensverleggend karakter. De artistieke ontwikkeling van de kunst en de kunstenaars stond daarbij voorop. In communicatietermen: het accent lag op de zender en op de boodschap. De ontvanger – het publiek – is gaandeweg uit het oog verloren. Uit het oog, uit het hart; zo kon het gebeuren dat de gesubsidieerde kunst zich heeft vervreemd van het grote publiek en een zaak is geworden van een kleine groep van ingewijden: de culturele elite.
In het publieke domein is de laatste jaren fors bezuinigd. Met de opkomst van populistische partijen is vooral de kunst- en cultuursector extra hard aangepakt. De stelselmatige veronachtzaming van het publiek heeft hier zeker aan bijgedragen; zo bekeken heeft de cultuursector de bezuinigingswoede althans gedeeltelijk over zichzelf afgeroepen. Maar ook om andere redenen zijn er vraagtekens te zetten bij een al te eenzijdige focus op de ontwikkeling van de kunst en de kunstenaar. Want kan kunst wel bestaan zonder een publiek? En wat gebeurt er in de relatie tussen boodschap en ontvanger en zender en ontvanger? Zonder zender geen boodschap, zeker, maar zonder ontvanger is er ook geen boodschap. Kunst is een bijzondere vorm van communicatie.
Ontvanger én zender
De bezuinigingen hebben er in ieder geval toe geleid dat veel instellingen het publiek weer volop in het vizier hebben. Het NRC Handelsblad heeft in het afgelopen jaar onderzoek gedaan naar de overlevingskracht van de cultuursector en welke nieuwe wegen instellingen weten te bewandelen om meer publiek te trekken en aldus het hoofd boven water te houden of zelfs een sprong voorwaarts te maken. Het NRC Handelsblad heeft in verschillende sectoranalyses aangetoond dat instellingen die erin slagen meer publiek te bereiken, dat niet voor elkaar krijgen door meer kwaliteitsaanbod te programmeren, maar door de programmering drastisch om te vormen met aanbod dat het goed doet bij een breed publiek en door activiteiten te ontwikkelen, gericht op specifieke doelgroepen in het eigen verzorgingsgebied. Uit onderzoek van het NRC Handelsblad blijken in dit opzicht succesvolle strategieën te zijn. Daarbij is te denken aan minder kwaliteitsaanbod en de programmering van meer populaire genres en debatten voor een breed publiek; het publiek actief bij de programmering betrekken; niet alleen in huis maar ook op (doelgroep-)locaties manifesteren, bijvoorbeeld in de wijk, het onderwijs of in de zorg; of niet alleen presenteren, maar ook produceren met andere partijen, waaronder andere culturele instellingen en het lokale amateurveld.
Ook de Raad voor Cultuur realiseert zich inmiddels dat kunst niet zonder publiek kan, zo blijkt uit het recente advies Agenda 2017-2020 en verder. Aandacht voor het publiek lijkt zeer voor de hand liggend, maar de sector komt wat dat betreft van ver. Zo heeft Melle Daamen in het NRC Handelsblad van 16 april jongstleden een lijvig artikel nodig om te betogen waarom het publiek zo belangrijk is. Kort samengevat luidt zijn boodschap: kunst is communicatie en kan alleen volwaardig functioneren wanneer er niet alleen een zender (kunstenaar) en een boodschap (kunstwerk) is, maar ook een ontvanger (publiek). Een boodschap waar ik mij volledig achter kan scharen.
Het publiek serieus nemen is niet alleen goed voor draagvlak en voor het exploitatieresultaat, maar biedt ook kansen voor vernieuwing en experiment. Het publiek hoeft niet alleen ontvanger te zijn, maar raakt ook meer en meer betrokken bij de organisatie van de boodschap en kan zelf ook de zender zijn. Zo is bij de Deventer Schouwburg de programmering in handen gegeven van de inwoners. Met als resultaat dat de bezoekersaantallen in een paar jaar tijd zo goed als verdubbeld zijn. Een mooi voorbeeld van de ontvanger die betrokken wordt bij de organisatie van de boodschap. Een ander voorbeeld is Parktheater Eindhoven, waar stevig ingezet wordt op coproducties met specifieke doelgroepen in de stad. De jongeren voorop, maar ook met bijvoorbeeld senioren en zorginstellingen worden producties opgezet. Bekend is de productie van ‘Jane Eyre’ in coproductie met zorginstelling Vitalis, waarin dementerende senioren dragende rollen spelen in avondvullende voorstellingen. De grote zaal was acht keer uitverkocht(!). De ontvanger kan ook zender zijn. De Deventer Schouwburg en Parktheater Eindhoven zijn voorbeelden van instellingen die de tijdsgeest goed aanvoelen en het roer hebben omgegooid. Er zijn niettemin ook instellingen die kunst al veel langer als communicatie zien en bedreven zijn in het spel van zender, boodschap en ontvanger. Bijvoorbeeld Music Matters uit Rotterdam, een netwerkorganisatie die voor en door muziekmakende jongeren werkt aan producties, optredens, talentontwikkeling en festivals. Music Matters is een van de instellingen die op de BMC Cultuurconferentie van 30 april jongstleden als best practice is uitgelicht. In dit artikel licht directeur Marianne van de Velde toe waarom het zo belangrijk en inspirerend is het publiek, je doelgroep, serieus te nemen.
