Onze samenleving is bezig te transformeren van een verzorgingsstaat naar een participatiesamenleving. Daarin dragen mensen en lokale organisaties steeds meer verantwoordelijkheid voor zaken die eerder door de overheid werden geregeld. Het versterken en optimaliseren van de samenwerking tussen burgers, professionals en organisaties is in dit veranderingsproces van belang maar niet altijd eenvoudig. Overheden en het maatschappelijke veld staan voor de uitdagende taak om te zorgen dat mensen hun eigen kracht aanspreken en tot recht laten komen. Want zonder dat, kunnen zij hun (nieuwe) regierol niet met succes oppakken.
Voorbeelden van de participatiesamenleving zijn de decentralisatie van de AWBZ en de Jeugdzorg, de nieuwe Participatiewet, De Kanteling en Welzijn Nieuwe Stijl. Het gaat om processen die zowel van invloed zijn op de totale structuur van onze samenleving, als op de individuele levens van talloze inwoners. Veranderen is niet altijd gemakkelijk, zeker niet als het van buiten wordt opgelegd. De nadelen lijken soms groter dan de voordelen. Mensen zijn bang om te verliezen wat ze hebben – en daarmee ontstaat er een focus op het verleden die dromen, visievorming en het zien van toekomstige kansen, in de weg staat.
Kunst en kunstenaars kunnen in veranderingsprocessen van grote betekenis zijn doordat zij nieuwe perspectieven openen en mensen aanspreken op hun mogelijkheden. Kunstprojecten leggen nieuwe verbindingen tussen allerlei betrokkenen. Deze worden aangesproken op dat wat energie geeft en waarin zij zelf kansen zien. Kunstprojecten zijn bij uitstek in staat om vanuit creatiekracht te reageren op een maatschappelijke vraag, behoefte of gebeurtenis. Daarmee krijgen veranderingsprocessen kleur en bezieling. Zo worden mensen daadwerkelijk uitgenodigd om vorm te geven aan een proces en zichzelf eigenaar te voelen. Verbeeldingskracht als motor voor verandering.
Op zoek naar koplopers
Het Community Arts Lab XL (CAL-XL) is een landelijk platform en netwerkorganisatie rondom de kracht van kunst in maatschappelijke ontwikkeling. Daarbij gaan cultureel ondernemerschap en maatschappelijk engagement hand-in-hand. De belangrijkste drijfveer van het ‘lab’ is het ondersteunen van een goede infrastructuur voor meer en betere community arts – ook wel sociaal-artistieke projecten genoemd. Bij community arts werken kunstprofessionals samen met actieve inwoners aan het tot stand brengen van een kunstwerk. Dat kan een theatervoorstelling zijn, een beeldende expositie, een digitale omgeving, of iets anders. De vormen en kunstdisciplines zijn eindeloos. Gemene deler is dat succesvolle community arts projecten een impliciet, artistiek antwoord formuleren op een vraag uit de samenleving, waarmee nieuwe relaties en nieuwe perspectieven op de werkelijkheid ontstaan.
Filmer Lucas van Royen en regisseur Ingrid Docter legden in opdracht van het Community Arts Lab XL een slordige vijfduizend kilometer af voor de serie Koplopers. Ze doorkruisten het land op een reis langs leidinggevenden/ bestuurders in twaalf provincies en in evenzovele werkterreinen. Dit leidde tot een serie inspirerende filmportretten van elk vier minuten, waarbij in iedere film de verbinding tussen kunst en samenleving centraal staat. De werkvelden van de geïnterviewde verschillen als dag en nacht maar ze hebben één ding gemeen: allemaal spreken ze zich uit over de meerwaarde van kunst in en voor hun werk.
Aan het woord komen bestuurders uit stedenbouw, sport, landschapsbeheer & milieu, de uitvaartbranche, het bankwezen, wooncoöperaties, zorg- en welzijnsinstellingen, provinciaal en gemeentelijk bestuur. Wat hebben al deze mensen met elkaar gemeen? Voor allemaal is kunst een wezenlijk onderdeel van hun visie en beleid. Niet als de spreekwoordelijke kers op de taart, maar als een essentieel onderdeel dat bijdraagt aan het sterker en rijker maken van de organisatie. De koplopers laten zien hoe kunst zorgt voor verrassende inzichten, frisse denkkaders, gewoon geluk, burgerbetrokkenheid en niet in de laatste plaats economisch gewin. CAL-XL gaf opdracht tot het maken van de filmportretten om de kracht van kunst in aanpalende (beleids)terreinen meer zichtbaar te maken. Behalve informatief (voor zogenaamde non-believers en mensen die deze manier van werken niet kennen) zijn de filmpjes ook inspirerend voor leidinggevenden die er wel oren naar hebben. Ze bieden handvatten en ideeën om kunst en kunstenaars in te zetten binnen organisaties. De campagne werd landelijk onder de aandacht gebracht via Facebook en Linkedin. Bovendien kregen twaalfhonderd geselecteerde contactpersonen uit de verschillende sectoren een persoonlijke mail met het filmpje over ‘hun’ sector. Naar aanleiding van de campagne heeft CAL-XL ook het initiatief genomen tot een denktank met bevlogen mensen uit verschillende sectoren. Experts en ervaringsdeskundigen buigen zich dieper over de vraag hoe en met welke (marketing)strategieën kunst betekenis kan geven aan andere sociale en maatschappelijke sectoren.
Succesvolle wijkaanpak
Pieter Bregman werkt als algemeen directeur bij woningcorporatie Nijestee Groningen. Hij doet dat vanuit een sterke maatschappelijke betrokkenheid voor Nijestee, organisatie van tweehonderd medewerkers met veertienduizend huurwoningen in Groningen en een omzet van vijfenzeventig miljoen. In Groningen werken de woningcorporaties en de gemeente nauw samen. Betrokkenheid van bewoners is daar een gezamenlijk speerpunt. Door middel van kunstprojecten geeft Nijestee hier vorm aan. Eén van de projecten is het kunstproject Pimp je Portiek. In het filmpje vertelt Pieter hoe dat project bijdraagt aan die betrokkenheid van bewoners. “Het idee achter Pimp Je Portiek is dat thuiskomen begint bij je portiek. Het is een plek waar de bewoner dagelijks langs loopt en waar je elkaar ontmoet. In Pimp je Portiek daagt Nijestee de bewoners van een portiek uit om de handen ineen te slaan. De acht deuren verzinnen met elkaar een idee voor het portiek; een muurschildering, mozaïekwand, foto’s of schilderij. En vervolgens gaat een kunstenaar aan de slag. Omdat alle acht gezinnen in het portiek meedenken, creëer je ontmoeting en daarmee sociale cohesie. De omgeving wordt mooier en blijer. En belangrijk: dit project kost weinig en levert heel veel op.”
http://www.cal-xl.nl/koplopers/woningcorporatie
Ontwikkeling in de zorg door kunst
Pink van Veen is bestuurder van Vitalis WoonZorgGroep Noord Brabant. Binnen Vitalis bieden zo’n tweeënhalfduizend werknemers samen met meer dan elfhonderd vrijwilligers dagelijks ondersteuning aan bijna vijfduizend cliënten. Daarbij is er aanbod op sociaal en re-creatief gebied en veel aandacht voor kunst en cultuur. Hiermee creëert Vitalis de voorwaarden voor zorg in stijl en met behoud van de eigen keuzemogelijkheden van de cliënt. In het filmportret vertelt Pink van Veen over de verschillende lagen waarop kunst wordt ingezet bij Vitalis. Bijvoorbeeld als middel om het gesprek over belangrijke thema’s te openen. Hoe ziet de zorginstelling van de toekomst eruit? Vitalis liet schitterende foto’s maken van bewoners die hun ideale woonomgeving omschreven. Kunst wordt ook ingezet als contactstimulans tussen cliënten onderling en tussen cliënten en hun familieleden, mantelzorgers en begeleiders. Zorg voor omgeving en aandacht voor detail. Kunst als instrument om te communiceren met ouderen en dementerenden. Verder zet Vitalis kunst in als hefboom om thema’s als zorg en ouder worden van nieuwe impulsen te voorzien. Zo zijn er in de afgelopen jaren theater-voorstellingen gemaakt met kwetsbare ouderen. Die vonden een podium in het Parktheater in Eindhoven, dat een week lang geheel uitverkocht was. Pink van Veen: “De kracht van de voorstellingen laat je inzien dat mensen, waarvan je denkt dat ze niets meer kunnen, nog een enorme kracht in zich hebben. Dat wringt met de denkkaders en dat is precies waar kunst over gaat.”
http://www.cal-xl.nl/koplopers/zorg
Kansen voor de uitvaartbranche
Dunweg Uitvaartzorg won met de inzet van het kunstproject Allerzielen Alom de vijfde Grote Ondernemersprijs van Haarlemmermeer, onder meer vanwege haar heldere visie en rol in de maatschappij. Directeur Alexander van der Pijl vertelt over de betekenisvolle inbreng van kunst voor zijn uitvaartbedrijf. Allerzielen Alom is een kunstproject van beeldend kunstenaar Ida van der Lee, waarbij opnieuw vorm wordt gegeven aan een van oorsprong katholieke traditie. Begraafplaatsen worden ’s avonds gastvrij aangekleed met licht, vuur, klank en kunst. Nabestaanden krijgen de gelegenheid om een mooie ambiance bij het graf te creëren. Ze kunnen hierbij hulp krijgen van kunstenaars en ritueelbegeleiders. Verder worden er door meerdere kunstenaars speciale plekken ontworpen, omdat iedereen wel iemand te herdenken heeft. De kunst als motor van de verbeelding. Voor Alexander van der Pijl genereert het project een enorme meerwaarde voor nabestaande. Het herdenken van de doden maakt dat nabestaanden zich geheeld en verbonden voelen. Alexander van der Pijl: “Ik wil voor nabestaanden meer faciliteren dan alleen een uitvaart. De meerwaarde van dit kunstproject levert mijn bedrijf in die zin veel op, omdat het gezamenlijk herdenken voor iedereen een bijzondere rijke ervaring is.”
http://www.cal-xl.nl/koplopers/uitvaart
Meerwaarde natuurbeleving
Thomas van Slobbe is directeur van Stichting wAarde. De stichting is een denktank binnen de natuur- en milieubeweging en zet zich in voor een inspirerend samenspel tussen mens en milieu door frisse visies, strategische interventies en bezielende handelingsperspectieven te ontwikkelen. Directeur Thomas van Slobbe vertelt hoe natuurorganisaties door inzet van kunstenaars een grote meerwaarde genereren op het gebied van natuurbeleving en nieuwe toegankelijkheid. En dit alles tegen relatief lage kosten. Eén van de onderzoeken, die Stichting wAarde heeft gedaan, is die naar natuurbeleving van jongeren in de virtuele wereld. Dit onderzoek heeft geleid tot de vraag aan jongeren: hoe wil jij jouw virtuele natuurbeleving terugzien in de echte natuur? Het antwoord op die vraag is te vinden in het Avatar Bos. T homas van Slobbe: “Kunstenaars zijn in staat om het laagje stof van je waarneming te blazen. Dan ontstaat er verwondering en betovering!”
http://www.cal-xl.nl/koplopers/natuur-en-milieu
Auteur: Finn Minke is werkzaam bij het Landelijk Kennisplatform voor Cultuureducatie en Amateurkunst en is nauw betrokken bij CAL-XL. Ingrid Docter is werkzaam bij het Landelijk Kennisplatform voor Cultuureducatie en Amateurkunst en is nauw betrokken bij CAL-XL.
