Kledij van gevangenen in Kamp Vught. Fotografie: Jan van de Ven.
Stedelijke vernieuwing kan fantastisch zijn. Echter, niet alle plekken kunnen het verleden dat zij met zich meedragen zomaar naast zich neerleggen. Zo zijn diverse plekken in Nederland duidelijk gelinkt aan de Tweede Wereldoorlog of het koloniaal verleden van ons land. Andere locaties met een lastig verleden zijn bijvoorbeeld het National September 11 Memorial and Museum in New York of de tunnel bij de Pont de l’Alma in Parijs waar Lady Di om het leven kwam. Beleidsmakers in steden worstelen doorgaans met hoe zij om moeten gaan met dergelijke plekken.
Het lastige zit hem in twee aspecten. Het eerste aspect is dat de betekenis die ontleend wordt aan een plek verschilt per groep. De Joodse gemeenschap in Nederland zal een sterkere band hebben met de gebeurtenissen in de Tweede Wereldoorlog dan andere religieuze gemeenschappen. Daarnaast spelen maatschappelijke discussies een rol. Zo was er vroeger weinig aandacht voor het koloniale verleden van Nederland, maar dat is nu anders. Betekenissen worden altijd ontleend aan de context, dus dat plaatsen een andere betekenis krijgen door de tijdsgeest, of dat andere groepen andere betekenissen toekennen aan plekken, zal altijd zo blijven. Wij pleiten daarom voor een flexibele aanpak, die zoveel mogelijk recht doet aan de wensen van groepen, zowel in het heden als verleden.
Jodenvervolging
Koffer met het verhaal van de familie Groen in Kamp Vught. Fotografie Jan van de Ven
Een voorbeeld zijn de voormalige concentratiekampen in Nederland. Drie daarvan zijn momenteel te bezoeken als herinneringscentra. Pas in de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw zijn Vught, Amersfoort en Westerbork opengesteld voor het publiek. Al daarvoor is het merendeel van de oorspronkelijke bebouwing gesloopt. Tegenwoordig doet men er juist alles aan om zoveel mogelijk delen van de terreinen weer in oude staat te herstellen. Zo zijn er oude barakken teruggeplaatst of gereconstrueerd in Vught en Westerbork. Amersfoort start met een verbouwing om meer van het voormalige kampterrein te kunnen laten zien. Tegelijkertijd is er ook meer aandacht voor het verleden (en heden) van de Molukse woonwijken. Er was een woonwijk in Westerbork en er is nog steeds een woonwijk, woonoord Lunetten, gevestigd op het voormalige kampterrein in Vught. Voor dat onderdeel van het verleden en heden is nu expliciet aandacht in Barak 1b te Vught. Het ultieme voorbeeld van een ‘lastige’ plek is wellicht het geboortehuis van Hitler in Braunau am Inn. Jarenlang was het geen probleem dat die plek fungeerde als bibliotheek, bank, school of opvang voor gehandicapte kinderen, maar sinds vijf jaar is het pand afgesloten. Men wil niet geassocieerd worden met Hitler en er is angst dat het huis een bedevaartsoord wordt voor neonazi’s. Deze aan de Tweede Wereldoorloggerelateerde voorbeelden illustreren fijntjes dat een plek verschillende betekenissen kan hebben voor verschillende groepen en dat de manier waarop er omgegaan wordt met zulk cultureel erfgoed sterk afhankelijk is van de tijdsgeest.
Een bewuste benadering
De lessen die beleidsmakers hier uit kunnen trekken is dat plekken die recent een lastige betekenis hebben gekregen niet direct gesloopt of aangepast moeten worden. Al is de huidige betekenis wellicht moeilijk en wil men deze liever vergeten, dit kan zomaar anders zijn in de toekomst. Het omgekeerde is ook waar. Blijkbaar was het koloniale verleden van Nederland nooit echt onderdeel van een maatschappelijke discussie, en blijkbaar was het geboortehuis van Hitler nooit echt een probleem voor Braunau am Inn, tot recentelijk.
Wij pleiten voor een bewuste benadering van plekken met een ‘lastig‘ verleden en het creëren van een verhaal om deze plekken een ruimte te geven in het heden. Een plek om betekenis te geven en een verhaal te vertellen dat het verleden kan herinterpreteren. Onderzoek van ondergetekenden naar de beleving van herdenkingsmonumenten heeft aandacht voor twee aspecten van die beleving: motieven en emoties. Het zijn ook deze twee aspecten die door de tijd heen lijken te veranderen met de tijdsgeest, welke met name beïnvloed wordt door de verspreiding en bewustwording van kennis. Waar we eerst doordrongen werden met stoere heldenverhalen over ons VOC-verleden, zorgt voortschrijdende kennis en inzicht er tegenwoordig voor dat we die tijd ook met andere ogen gaan bekijken.
Bewuste benadering betekent investeren in het toe-eigenen van deze kennis en inzichten. Hitler’s geboortehuis lijkt afschuwwekkend te zijn, maar met het juiste verhaal kan een nieuwe toekomst voor de plek van Hitler’s geboorte worden geschreven. Wij pleiten dus voor een flexibele, bewuste en verhalende aanpak, die rekening houdt met verleden, heden en die zichzelf blijft herschrijven in de tijdsgeest waarin deze zich bevindt. Dat is naar onze mening de kracht van historie en het belang van dit soort plekken.
