Met Leisure de wereld verbeteren?

Leisure is meer dan alleen ‘fun’ Mensen die leisure niet slechts als hobby zien, maar er hun vak van hebben gemaakt, zijn vaak van een bijzonder slag. Gedreven, om hun visie tot leven te brengen; geinspireerd, om die visie op een eigen manier vorm te geven; en inspirerend, om medewerkers en bezoekers iets bijzonders te bieden, en in die visie mee te nemen.

Al die bevlogenheid is geworteld in het karakter van leisure zelf. Leisure-activiteiten bieden een bijzonder vruchtbare context om niet alleen simpelweg plezier te hebben, maar ook individueel of in een sociale context op zoek te gaan naar het goede en mooie in het leven.

Die grondgedachte is niet nieuw. Het is een wijdverspreide gedachte in de wetenschappelijke leisure-literatuur dat leisure voor zowel individueel welzijn als voor de maatschappij positieve effecten kan hebben. Het was dit inzicht dat de World Leisure Organization (www.worldleisure.org), een aan de Verenigde Naties gelieerde organisatie, ertoe bewoog om een Charter for Leisure op te stellen. Net als de Olympic Charter een document is dat de ‘olympische gedachte’ over de positieve rol en uitwerking van sport op mens en maatschappij verwoordt, is de Charter for Leisure een lofzang op de positieve effecten van leisure-deelname, en een pleidooi voor het idee dat iedere wereldburger recht heeft op onbelemmerde toegang tot voldoende leisure-mogelijkheden.

Betekenisvolle Leisure

De kern van de veronderstelde positieve werking van leisure is dat we in onze vrije tijd in een zekere mate van vrijheid op zoek kunnen gaan naar die al activiteiten, plekken, sociale cirkels en ervaringen waar we plezier aan beleven. Of meer nog dan ‘plezier beleven’: waar we gelukkig van worden of andere mensen gelukkig mee kunnen maken, en/of waar we als mens door kunnen groeien. En die effecten zijn er niet alleen bij de leisure-activiteiten waar we die misschien het eerst verwachten – bijvoorbeeld sport voor lichamelijke gezondheid, en kunst en cultuur voor geestelijke vorming. Nee, zelfs simpel vermaak kan ook al welzijnsverhogend zijn. Een positief effect is met name afhankelijk van toewijding, willen investeren en ergens beter in willen worden – en dat kan ook iets zijn wat door anderen misschien als onbenullig gezien wordt, zoals een moestuintje onderhouden, stripboeken sparen, of in een hobbybandje simpele drie-akkoorden-rock spelen. Een andere belangrijke component is de sociale dimensie. Uit onderzoek naar ouderen na een ingrijpende levenstransitie (met pensioen gaan, een partner verliezen) blijkt dat ‘iets betekenisvols te doen hebben’ een belangrijke voorspeller van kwaliteit van leven is. Met name vrijetijdsactiviteiten en sociale activiteiten blijken die betekenis te bieden, bijvoorbeeld door gericht te zijn op het vieren van vriendschap of een groepsgevoel.

Het werkzame ingrediënt: de experience

Een belangrijke gedachte, met name ook voor ondernemers in de vrijetijdssector, is dat als iedereen recht heeft op leisure, daar ook verantwoordelijkheden bij horen. Leisureorganisatoren hebben allerlei gereedschappen tot hun beschikking om de bezoeker of klant te beïnvloeden in hun pogingen om die bedoelde welzijnseffecten van leisure te realiseren. Immers, evenementen kunnen in meer of mindere mate ideologisch gemotiveerd zijn, dus in ontwerp de bedoeling hebben de bezoeker iets te laten voelen of vinden. Een organisator van een evenement kan de experience van een bezoeker vormgeven, gebruikmakend van een specifieke opbouw in de voorstelling, het ontwerp van de fysieke omgeving (bv. decors), het gastvrijheidsconcept (bv. het serviceniveau), de inhoud van de voorstelling (bv. de act van de artiest, de gebruikte muziek en beelden), enzovoort.

Het is in dit licht geen toeval dat grote evenementen – festivals – hun historische oorsprong hebben in de religieuze eredienst: de jaarlijks terugkerende festivals waren oorspronkelijk gekoppeld aan de religieuze feestdagen, en vormden een keurig ingekaderd stuk van de kalender waarbinnen de mensen zich over mochten geven aan door de kerk goedgekeurde feestelijkheden. Carnaval is nog duidelijk schatplichtig aan die historische voorlopers.

Een grote overeenkomst van festivals en kerkdiensten bestaat in de gedeelde rituelen: het festival is de eredienst met de artiest als voorganger, en de uitkomst van de bijeenkomst is een gevoel van collectiviteit, gedeelde vervoering. In die zin beantwoordt een festival aan noden die mensen als sociale dieren van nature hebben; hetzelfde trucje, oneerbiedig gezegd, waar de kerk ook lang op kon vertrouwen.

Veel commerciële festivals zijn ideologisch wellicht minder dwingend (maar ook niet vrij van ‘opgeheven vingertjes’… Duurzaamheid en inclusiviteit zijn twee dominante nieuwe ‘religieuze’ stromingen). Ook hier speelt een gedeelde gerichtheid op het hogere, net als in de kerk, maar dan niet op het goddelijke, maar op het mooie/fijne. Dit zijn de leisure-activiteiten en ervaringen die het leven mooi maken, waarin iemand zichzelf kan zijn, of zichzelf kan zoeken. In de veranderende kaders van onze levensloop (groei en verlies, liefde en tegenslag, werk en rust, enzovoort) kan dat een levenslange zoektocht zijn.

Leisure-organisatoren kunnen die zoektocht voeden. Liefdadigheidsevenementen, bijvoorbeeld, zijn expliciet ingericht om bepaalde boodschappen bij bezoekers tussen de oren te krijgen. Kunst, als onderdeel van het leisure-spectrum, heeft die kracht sterk – bepaalde films, liedjes of boeken kunnen thema’s agenderen en zo de kijker, luisteraar of lezer sterk beïnvloeden in haar beeldvorming.

De westernfilm Dances with Wolves bracht het lot van de oorspronkelijke bewoners van de Verenigde Staten weer in het publieke debat. De protestsongs van Bob Dylan in de jaren ’60 vertolkten de onvrede van een generatie. Het rijke corpus aan literatuur over de Tweede Wereldoorlog is een blijvende herinnering aan en aanklacht tegen alle duisternis van de Holocaust.

De Invloed van de Leisure-Organisator De invloed van de leisure-organisator om bepaalde ideeën te vertolken bestrijkt een spectrum, beginnend bij subtiele nudging – het ontwerpen van elementjes in een voorstelling, expositie of evenement waarmee de emoties en het gedrag van bezoekers gestuurd worden – tot het toevoegen van expliciete thematisering en narratieve elementen, waarmee bezoekers min of meer gedwongen de stappen van een verhaal doorlopen. De verwachting is vervolgens dat die bezoekers de dynamiek van spanning, ontlading en verworven inzichten van de hoofdpersoon van het verhaal ook meebeleven.

De valkuil bij ideologisch gedreven experiences is dat de corresponderende overtuigingen – voor klimaatmaatregelen, tegen immigratie, voor ontwikkelingshulp, tegen euthanasie, of welke positie dan ook – context- en persoonsafhankelijk zijn. Dit is dan een moraal van dit verhaal: het organiseren van een evenement waarin een ontworpen experience de overtuigingen van de bezoeker een bepaalde kant op wil sturen, legt verantwoordelijkheid neer bij de ontwerper. De leisure-ondernemer die in maatschappelijke context dezelfde technieken toepast om in te grijpen in het leven van soms kwetsbare groepen, zal die verantwoordelijkheid in nog veel sterkere mate voelen.

Ondernemerschap en onderzoek

Dat is wat verantwoord ondernemerschap in leisure dan moet zijn: je bewust zijn van de impact die de door jou georganiseerde activiteiten op mens en maatschappij kunnen hebben, en daar eerlijk en authentiek in zijn. Als toegang tot leisure een mensenrecht is, en als het vinden van goede, persoonlijk passende leisure belangrijk is voor ons welzijn, dan hebben de organisatoren van die leisure-mogelijkheden een grote verantwoordelijkheid. Sportvoorzieningen in achterstandswijken, activiteitenprogramma’s voor eenzame ouderen, kunst die verschillende groepen samenbrengt: leisure is soms veel meer dan alleen ‘fun’, en in de aldus geboden experiences wordt broodnodige betekenis gevonden.

Binnen de Academy for Leisure van BUas plaatsen we deze verantwoordelijkheid op de agenda door naast de commerciële kanten van leisure ook nadrukkelijk het welzijnseffect van leisure te bekijken, de maatschappelijke opdracht die leisure-ondernemers zich kunnen toeëigenen. Onderzoek naar samenwerking van verschillende stakeholders in maatschappelijke vraagstukken is uiteraard niet nieuw, maar het belang van leisure daarbij wordt vaak onderschat, dus daar ligt nog grote potentie voor nieuwe inzichten. Onze opdracht is het grondiger analyseren van de werking van leisure in gemeenschappen (zoals wijken), bijvoorbeeld hoe de leisure-ondernemer maatschappelijke taken kan overpakken van een terugtredende overheid. De toegevoegde waarde is dat dit onderzoek op praktisch én wetenschappelijk vlak, en vanuit multidisciplinair perspectief – management en strategie, gezondheid, antropologie en sociologie, ethiek – vormgegeven kan gaan worden.

NB: dit artikel verscheen eerder in het magazine Uncover ‘Leisure for a better world’ van Breda University of Applied Sciences.