Nyenrode Duurzame Monumentenzorg

Maatschappelijke relevantie staat centraal in het Center for Entrepeneurship, Governance and Stewardship van Nyenrode Business Universiteit. Onderzoekers werken vanuit hun disciplines en expertises aan grote vraagstukken in verschillende sectoren. Duurzaamheid en maatschappelijk verantwoord ondernemen is een van de belangrijkste aandachtspunten binnen het onderzoekscentrum. Hoogleraar Anke van Hal en haar team zetten zich vanuit de leerstoel Sustainable Building and Development in voor het verduurzamen van de bouwsector.

In de jaren negentig was de aandacht voor duurzaamheid in de bouw vooral gericht op de nieuwbouwsector. De overheid stimuleerde duurzaamheid door middel van subsidieregelingen en nationale voorbeeldprojecten. Duurzaamheid werd destijds breed opgevat: naast energiebesparing en duurzame energieopwekking werden ook andere milieuthema’s, zoals materialen, water, binnenklimaat en flora en fauna nadrukkelijk erbij betrokken. De situatie is inmiddels sterk veranderd. Mede als gevolg van de economische crisis is de focus in de bouwsector verschoven van nieuwbouw naar de bestaande bouw. Veel bedrijven bieden innovatieve duurzame producten en diensten aan, vaak vooruitlopend op de toekomstige regelgeving van de overheid. En subsidies op het gebied van duurzaamheid zijn tegenwoordig vooral gericht op energiebesparing en duurzame energieopwekking.

Veranderend beleid

Ons cultureel erfgoed, waaronder monumenten maar ook overige gebouwen met cultuurhistorische waarden, vormen een bijzondere groep binnen de bestaande bouw. En ook binnen de erfgoedsector hebben grote veranderingen plaatsgevonden. Zo is de verantwoordelijkheid voor erfgoed, ook voor rijksmonumenten, verschoven van nationaal naar lokaal niveau. Het zijn de gemeenten die nu verantwoordelijk zijn voor lokale monumenten, terwijl de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed nu vooral een adviserende rol heeft. Ook de opgave zelf is anders: de restauratieachterstand waarmee veel monumenten in het verleden kampten is gelukkig ingehaald. Met restauratiesubsidies werden bijvoorbeeld talrijke kerken gerestaureerd. De huidige opgave is vooral gericht op instandhouding en herbestemming. Veel industrieel, agrarisch en religieus erfgoed is zijn oorspronkelijke functie kwijt geraakt of dreigt deze te verliezen.

Nieuwe technieken

Om deze bijzondere gebouwen in gebruik te houden zijn ingrepen nodig. Er moet worden voldaan aan huidige eisen met betrekking tot veiligheid en toegankelijkheid, aan comforteisen en –wensen en daarnaast moet ook de energierekening betaalbaar blijven om het gebouw in gebruik te houden. In historische gebouwen is de energierekening echter juist vaak hoog, onder meer veroorzaakt door hoge ruimten, een niet of nauwelijks geïsoleerde buitenschil, kieren en naden die voor natuurlijke ventilatie maar ook voor tocht en koudeval zorgen, verouderde installaties, een overmaat aan ruimte en onregelmatig gebruik. Niet alle energiebesparende maatregelen waarvoor subsidie beschikbaar is, kunnen zonder meer worden uitgevoerd zonder een verlies van cultuurhistorische waarden of zonder het risico van bouwfysische problemen. En ook de mogelijkheden voor duurzame energieopwekking, bijvoorbeeld middels zonnepanelen, zijn bij veel historische gebouwen beperkt.

Gelukkig zijn er veelbelovende ontwikkelingen en komen steeds meer duurzame producten speciaal voor historische gebouwen op de markt. De ontwikkelingen op het gebied van glas gaan bijvoorbeeld tegenwoordig razend snel: er is steeds dunner, lichter en beter isolerend glas beschikbaar. De kans om passend isolerend glas te vinden dat in de bestaande kozijnen kan worden geplaatst neemt daardoor aanzienlijk toe. Indien gewenst kan dit glas zelfs door verschillende leveranciers geleverd worden met de uitstraling van historisch getrokken glas. Ook de ontwikkelingen op het gebied van isolatiematerialen, installaties en verlichting gaan tegenwoordig hard. De grote veranderingen in techniek worden gespiegeld in de eigenaren, gebruikers en bezoekers van historische gebouwen. Zij worden steeds mondiger, zijn beter geïnformeerd en starten vaak zelf initiatieven – denk bijvoorbeeld aan al de burgerinitiatieven voor culturele broedplaatsen in industrieel erfgoed.

Leren met elkaar

Hoe gaan professionals uit het bedrijfsleven en van de overheid om met al deze veranderingen? Hoe kunnen we samen de koers bepalen en met elkaar hierover in gesprek blijven? Al in 2010 heeft ons team bij Nyenrode hiervoor een ‘lerend netwerk voor overheden’ opgericht. Deelnemers waren medewerkers van de afdelingen duurzaamheid en erfgoed van zeven grote monumentengemeenten (Arnhem, Delft, Den Haag, Haarlem, Hilversum, Nijmegen en Utrecht), de provincie Drenthe en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Tot 2014 organiseerde Nyenrode in samenwerking met de netwerkleden talrijke netwerkbijeenkomsten en ‘lerende ontmoetingen’, waarbij actuele thema’s, vragen en uitdagingen met elkaar en met externe gasten behandeld werden. Voorbeelden zijn bijeenkomsten over duurzame concepten voor monumenten, over de veranderende rol van gemeenten, over de samenwerking met particuliere eigenaren van monumentale woningen, over herbestemmingsprojecten, over duurzame ingrepen in kerkgebouwen, over pre-concurrentieel aanbesteden, over rekenmodellen voor duurzaamheid, over duurzame ingrepen op straat-, buurt- en wijkniveau, over tuindorpen en nog veel meer. Sinds 2014 wordt het netwerk voortgezet door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

Een tweede ‘lerend netwerk’ ging op initiatief van Nyenrode en Bureau Fusion in 2011 van start en was gericht op het bedrijfsleven en op stichtingen die in de erfgoedsector actief zijn. Leden zijn aannemers, architecten, leveranciers, adviseurs en erfgoedstichtingen. Ook dit netwerk heeft in de afgelopen jaren talrijke bijeenkomsten rondom verschillende thema’s georganiseerd, vaak gericht op praktische uitdagingen op gebied van materialen, bouwfysica, gevels, do-it-yourself-initiatieven en meer. Het netwerk voor het bedrijfsleven is ondertussen overgedragen aan het Nationaal Renovatie Platform en vormt hier de themagroep ‘Duurzame Monumentenzorg’.

Netwerken op locatie

De netwerkbijeenkomsten van beide netwerken vonden steeds in historische gebouwen plaats, waar duurzame ingrepen waren gerealiseerd. Zo konden de netwerkleden met eigen ogen zien én van de gebruikers horen hoe de ingrepen uitpakken en met elkaar hierover in discussie gaan. Enkele voorbeelden voor gebouwen waar bijeenkomsten plaats vonden zijn de Potgieterschool in Amsterdam, het kantoor van AT Osborne in Baarn, De Tempel in Den Haag, De Witte Roos in Delft, de Kathedrale Koorschool in Utrecht, Thermion in Nijmegen, Seinwezen in Haarlem, de Gelderlandfabriek in Culemborg en vele meer. Een enkele keer vond een bijeenkomst ook plaats op een bouwplaats, bijvoorbeeld tijdens de uitvoering van de herbestemming van klooster Mariënbosch tot studentenhuisvesting in Nijmegen.

Nyenrode zette de netwerkbijeenkomsten niet alleen op als tijdelijke samenkomsten, maar streefde ernaar om van de netwerken blijvende platforms te maken die door bestaande partijen in de bouw worden voortgezet. Nyenrode is wel nog steeds nauw betrokken bij beide netwerken op inhoudelijk vlak. Gezien de huidige uitdagingen in de erfgoedsector is het ook weer tijd voor nieuwe initiatieven. Naast lopende onderzoeken op het gebied van het verduurzamen van de bestaande bouw in binnen- en buitenland, gaan wij ons in samenwerking met Mirjam ten Hove (monumentendeskundige bij EMD-Advies) richten op het herbestemmen van agrarisch erfgoed en in samenwerking met Menno Heling (uitgever MMNieuws en het platfom if then is now) en op een community of practice voor cultureel ondernemen in historische gebouwen. Over beide initiatieven kunt u elders in dit blad meer lezen. De bloei van soortgelijke initiatieven, vanuit Nyenrode en daarbuiten, geeft hoop voor erfgoed: door de handen in elkaar te slaan gaan we een duurzame toekomst tegemoet.