Open deuren

Het programma ‘Open Kerken en Kloosters’ heeft in 2016 een aantal ambitieuze organisaties met visie in staat gesteld om hun kerk(en) of klooster(s) op een onderscheidende manier voor een groter en breder publiek open te stellen. ‘Open Kerken en Kloosters’ werd vanuit de Agenda Toekomst Religieus Erfgoed georganiseerd door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Museum Catharijneconvent en VSBfonds.

De selectie bestond uit de Grote Kerk in Elst, de Dorpskerk in Wilp, de Prinsekerk in Rotterdam, de Joodse Synagoge in Meerssen, de kloosters St. Josephberg en Antonius van Padua uit Megen, de Schuilkerk Bagijnhof uit Delft en de Stichting Dorpsoverleg Elsendorp voor een regiobreed project met zes kerken aan de Midden-Peelweg. De ambities werden ondersteund door de inzet van externe experts. Uiteindelijk doel is niet alleen de bevordering van bezoek aan bovengenoemde kerken en kloosters, maar ook het delen van kennis en ervaringen, die op hun beurt ook andere organisaties  op hun weg kunnen helpen naar een meer open kerk of klooster.

Bij het sluiten van het programma Agenda Toekomst Religieus Erfgoed ondervroeg MMNieuws Ate Lindeboom, voorzitter college van kerkrentmeesters en eigenaar van de Grote Kerk te Elst (Gelderland), met het bijbehorende museum en de toren. Voor de Grote Kerk is een masterplan ontwikkeld met het oog op een eventuele her- of nevenbestemming. De Protestantse Gemeente Elst wil het gebouw breder inzetten in de samenleving. Rondom de kerk spelen van oudsher verschillende (historische) verhalen. Daarnaast vormt de kerk een archeologische vindplaats van nationaal belang: onder het Middeleeuwse kerkgebouw bevinden zich de fundamenten van twee Gallo-Romeinse tempels. De Protestantse Gemeente zocht naar input van het project Agenda Toekomst Religieus Erfgoed om deze en andere verhalen met een breder publiek te delen.

Jullie hadden al voor het project ‘Open Kerken en Kloosters’ onderzoek laten doen naar de herbestemming van de kerk. Wat hebben jullie laten onderzoeken?

“Wij hebben samen met Alwin Kaashoek van KAAder Kerkadvies een visie ontwikkeld onder de titel ‘3000 jaar religie in Elst’. Als kerk hechten we waarde aan onze rol als centrum van christelijk geloof en spiritualiteit, nu en in de toekomst. Dat was dan ook een belangrijk punt voor ons. Maar ook de  museale waarde van de kerk, die immers een zeer lange geschiedenis kent, moest verder ontwikkeld worden. Ons doel was om het samenkomen van de gemeente voort te zetten en deze historische lijn te verlengen. De combinatie van die beide functies betekent een breder gebruik van het kerkgebouw ten behoeve van de gemeenschap van Elst.”

Welk scenario hebben jullie gekozen? Hadden jullie zelf al ideeën vooraf?

“Als gemeente hebben we enkele elementen benoemd die voor ons als gemeente van belang zijn. We willen betrokken zijn met de samenleving en openstaan voor debat. Met die reden dat we als kerk er voor kiezen het debat te stimuleren en organiseren, met een ‘zakelijk’ verhuur van de kerk en het bijgebouw ‘De Ruimte’. Als gemeente willen we ook betrokken zijn naar onze naasten. Een open houding begint met een ontmoeting, die de basis legt voor betrokkenheid. Daarom hebben we besloten om de kerk meer open te stellen voor ontmoeting. De kerk gaat de onmoeting aan, maar koestert daarnaast ook haar betrokkenheid bij traditie. Dit sluit aan bij de uniciteit van het kerkgebouw: zij vormt onderdeel van kerk der eeuwen, van voorgaande generaties. Dit is geen gestolde verzameling van leerstellingen maar een religie van mensen die in hun tijd en taal God hebben ontmoet in leven en geloof! De kerk is niet aleen een museum, maar ook een levend geheel. Juist dit aspect van de kerk willen we graag een onderdeel maken van ‘Spannende Geschiedenis’, het promotietraject voor erfgoed in Gelderland.  In het kader van de tijdlijn ‘Liberation Route’ zou de gemeente landelijke Tweede Wereldoorlogprojecten kunnen volgen en kijken of ideeën van elders toegepast en vertaald kunnen worden naar de lokale situatie in Elst. Daarnaast wil de gemeente aansluiting zoeken bij de Liberation Route en de herdenking op 4 en 5 mei.

Onze toekomstvisie bevat verschillende aspecten, van liturgie tot archeologie. Al deze aspecten komen samen in de Grote Kerk. Op basis van deze aspecten,  analyse en de missie van de Protestantse Gemeente zijn we tot drie lijnen gekomen: Historie, Oorlog en Vrede, Religie. Deze lijnen vormen de rode draad van vroeger naar nu en de toekomst. Nadrukkelijk vinden alle drie de lijnen hun oorsprong in de historie. Maar deze lijnen zijn niet ‘af’: juist het verlengen en doortrekken van de lijnen naar de toekomst zorgt er voor dat er sprake is van continuïteit met een nieuw perspectief. De lijnen vormen samenhangende èn onderscheidende leidraden voor de toekomst.”

Hoe belangrijk is het om de oorspronkelijke functie (stilte en gebed) deels te behouden voor het voortbestaan van de kerk? En hoe zoeken jullie naar een balans met meer recreatieve of toeristische functies?

“Het kerkelijk gebruik heeft (in de kerkzaal) voorrang boven het algemeen gebruik. Vieringen vinden dus niet alleen plaats in het koor. Ook krijgt de museumfunctie geen concurrerende positie ten opzichte van de liturgische functie. Het kerkgebouw is daarnaast op het moment nog niet erg geschikt voor ander gebruik dan het huidige kerkelijke gebruik. Natuurlijk kunnen er wel verschillende activiteiten plaatsvinden, maar voor de meeste functies is het niet optimaal. Alleen op het gebied van toerisme (door het museum en in beperkte mate vanwege het wederopbouwmonument) zijn er activiteiten te ontplooien. Daarnaast zijn er mogelijkheden voor cultureel gebruik (concerten, voorstellingen, uitvoeringen en tentoonstellingen). Voor de overige functies geldt dat het ontbreken van voorzieningen en nevenruimten en de context van het gebouw bepalend is voor de beperkte mogelijkheden.

Met de nodige bouwkundige ingrepen is het gebouw voor meer zaken geschikt te maken. Met name een representatieve koffie uitgifte, foyerruimte en één of meerdere zaalruimten in het gebouw zijn dan van belang. Het gebouw is dan beter geschikt voor culturele en toeristische activiteiten in algemene zin. Specifiek toerisme in het kader van het museum vraagt om ingrijpende aanpassingen aan de toegankelijkheid en informatievoorziening van de archeologische resten. Na aanpassing kan het gebouw ook vaker gebruikt worden voor zakelijke doeleinden (seminars, conferenties, lezingen, en dergelijke). De vormen van gebruik zijn wel denkbaar maar zullen nooit de hoofddoel van het kerkgebouw vormen. Deze ligt namelijk in de doorgaande historisch-religieuze lijn.”

Hoe hebben jullie draagvlak voor de plannen ontwikkeld? En met welke partijen werken jullie samen bij het realiseren van de plannen?

“Wij hebben de kerkenraad en de museumcommissie in de ontwikkeling van de visie mee genomen en geïnformeerd. Dat heeft erin geresulteerd dat de kerkenraad afgelopen dinsdag de visie uitgebreid heeft bediscussieerd en de visie heeft onderschreven. De museumcommissie ondersteunt de visie dat er veranderingen nodig zijn. Dit betekent dat we nu in de fase van uitwerking komen aan de hand van een plan van aanpak. Op dit moment zijn er nog geen partijen waarmee formeel afspraken hebben gemaakt. Informeel hebben we wel contact met bijvoorbeeld de gemeente Over Betuwe die zeer geïnteresseerd is om hieraan haar medewerking te verlenen.