Park Spoor Noord

Het project ‘Park Spoor Noord’ is de conversie van een afgeleefd en verlaten spoorwegemplacement in het centrum van de stad Antwerpen. De locatie, 24 hectare groot en ongeveer anderhalve kilometer lang, is omgebouwd tot een park met sport- en ontspanningsfaciliteiten en met nieuwe publieke functies in de oude spoorweggebouwen. Daarmee werd leegstaand erfgoed plotsklaps het bruisende middelpunt van de stad.

Park Spoor Noord is met achttien hectare groene ruimte het grootste stadspark binnen de Antwerpse Singel. Het park is geopend in twee fasen: deel west in mei 2008 en deel oost in juni 2009. De commerciële hoogbouwontwikkeling op de site is zo’n zes hectare groot (192.000 vierkante meter vloeroppervlakte) en maakt het project haalbaar en betaalbaar. Dit is de sleutel van de deal tussen de voormalige eigenaar, de Nationale Maatschappij van de Belgische Spoorwegen (NMBS) die in ruil voor deze bouwrechten het park voor een symbolische euro schonk aan de stad Antwerpen. Intussen zijn hier ook al woontorens, kantoren en een hogeschool geopend en staat de bouw van een groot ziekenhuis in de steigers.

Investeren in de buurt

Het uiteindelijke doel van het project is het meer aantrekkelijk en leefbaar maken van de omliggende wijken Dam, Stuivenberg en Seefhoek. Deze wijken zijn zeer dichtbevolkt en dichtbebouwd. Slechts één op de acht woningen heeft een private buitenruimte. Er wonen veel kinderen, jongeren, allochtonen en alleenstaanden en een hoog aandeel werklozen en mensen in de uitkering. De wijken stonden in 2000 gecatalogeerd als één van de meest kansarme wijken van het land. Met het project Park Spoor Noord, beoogde de stad Antwerpen een meer evenwichtige mix van bevolkingssamenstelling, een meer aantrekkelijke woonomgeving en een beter economisch investeringsklimaat.

Om dit doel te bereiken, waren het projectteam en het stadsbestuur ervan overtuigd dat moest worden ingezet op meer licht, lucht en open ruimte in het volgebouwde stadsdeel. Het aanbieden van extra ruimte om te ademen en te ontspannen voor elke buurtbewoner (en uiteindelijk ook elke Antwerpenaar) was daarom een concreet en tastbaar doel. De meest fundamentele en baanbrekende keuze in het hele project was de beslissing om het spoorwegemplacement voor het overgrote deel in te richten als een tuin voor de buurt en een park voor de stad. Hiermee werd afgestapt van het compromis dat gedurende de jaren negentig jarenlang in de lucht hing, waarbij zowat elke organisatie met ruimtegebrek in de buurt een plaats zou krijgen op het nieuwe terrein, weliswaar in een groen kleedje. Het resultaat zou een nieuw bouwblok geweest zijn tussen alle andere. Baanbrekend in het nieuwe project was dat de behoeften van de buurt en de stad op de eerste plaats kwamen, los van toenmalige machtsverhoudingen, financiële mogelijkheden en eerder gemaakte afspraken. Er is in het eerste projectjaar dan ook veel energie gestoken in het wetenschappelijk onderzoeken en onderbouwen van het herbestemmingsdebat, aan de hand van enquêtes, cartografische simulaties en ontwerpend onderzoek. Het feit dat de gekozen invulling raak was, verklaart het draagvlak en het huidig succes van het project.

Diversiteit

Het polyvalent karakter van de ruimte biedt, op enkele hotspots na zoals de watertuin, speeltuin, horeca en BMX-bowl, heel veel ruimte voor vrije invullingen. Dit maakt dat een enorme variëteit in gebruikers, zowel naar nationaliteit, leeftijd en woonplek, zich de plek toe-eigent. Het park werd in één van de eerste recenserende krantenartikels dan ook beschreven als een “coole plek zonder dresscode” die, zoals de leuze van de stad scandeert, ‘voor iedereen is’ en door iedereen naar de hand gezet kan worden. Op expliciet aanraden van de bewoners werd een waterpartij gemaakt in het park. Door de ondiepe watervlakte met speel- en springfonteinen, het houten ponton en de ligweide rondom, krijgt het park op deze centrale plek zelfs het karakter van een stadstrand. Dit aanbod is uniek in de stad en lokt daarom een heel divers publiek aan mensen uit de buurt, de hele stad en zelfs de regio, in een speelse en ontspannen sfeer. Het park wil een genietbare trekpleister zijn; een scharnier tussen de wijken Dam en Stuivenberg, die een eeuw lang slechts verbonden waren door enkel een smal viaduct over het onbewoonde emplacement. In de lengterichting loopt het park door de commerciële hoogbouwzone, via de net geplaatste Parkbrug over de Leien voor voetgangers en fietsers, naar het oude havengebied het Eilandje en verderop de rivier de Schelde. De recreatieve cirkel rond de stad is zo ‘half rond’. De hele omgeving wordt aantrekkelijker en meer samenhangend door een netwerk van paden en het aanbieden van nieuwe ontmoetingsruimten. Het duurzame aspect van het project is gerealiseerd in materiële keuzes zoals het hergebruik van spoorwegmaterialen, het integreren van de viaducten en spoorweggebouwen, de uitwerking van een interne waterhuishouding met diverse ‘wadi’s’ en het gebruik van streekeigen beplanting. Ook de keuze voor een park met robuuste materialen en een hoge transparantie (enkel gras en bomen) is ingegeven uit de huidige vraag naar vandalismebestendigheid en sociale veiligheid. Op termijn kan de structuur van het park verder worden uitgebouwd of aangepast aan toekomstige behoeften en prioriteiten, als dat nodig zou blijken.

Sport in de buurt

Door de bestaande gebouwen en delen van de site tijdens het jarenlang durende plannings- en ontwerpproces alvast tijdelijk te gebruiken en door een dialoog te voeren, kregen bewoners geleidelijk aan voet aan de grond op het terrein en groeide het respect voor het park en zijn patrimonium. Het Perriergebouw bijvoorbeeld was een tijdelijke metalen constructie op de locatie van het park die destijds door de concessiehouder Perrier werd gebouwd. Buurtsport, een project van de stad Antwerpen, maakt op dynamische wijze gebruik van het oude pand. Het project organiseert tal van sportprogramma’s, zoals een start-to-run voor vrouwen, en bereikt een groot publiek. De opzet is uiterst laagdrempelig – voor een euro kan men komen voetballen, in gewoon schoeisel – en is daarom zo populair. Door het succes van dit project kreeg ook sport een definitieve huisvesting in het park, in de gerenoveerde spoorwegloods. Het sportproject kreeg de kans zo uit te groeien tot een belangrijke parkpartner die ook de openlucht terreinen beheert en een uitleendienst op poten zette om parkgebruikers meer te doen bewegen en het gebruik van het park als sportieve uitlaatklep te stimuleren.

Atypisch proces

Het project Park Spoor Noord werd in al die jaren (van 2000 tot 2009) dagelijks begeleid door een team dat, op het ritme van het project, groeide en kromp, met medewerkers vanuit verschillende disciplines. Ruimtelijke planners en (landschaps)architecten werden bijgestaan door geografen, sociologen, communicatie-experts en cultuurkenners, in totaal een vijftiental mensen. Zij benaderden Spoor Noord als een maatschappelijk project dat meer was dan een puur ruimtelijke ingreep. Door de coördinatie multidisciplinair en binnenshuis te houden, positioneerde de stad Antwerpen zich sterk als invloedrijke regisseur van het project.

Niet enkel in het planningsproces maar ook in de participatie en communicatie werd stevig geïnvesteerd en geëxperimenteerd. Dit was alleen maar mogelijk door de financiële steun van zowel de Belgische als de Europese overheid, die beiden achtergestelde regio’s en buurten er bovenop wil helpen. Het voordeel was tweeërlei. Dankzij deze subsidieprogramma’s kwam er budget voor zowel de werking als de uitvoering van de plannen. Vanaf dag één kon er fulltime personeel op het project gezet worden. Een primeur voor de stad Antwerpen dat voor dit soort werk tot dan toe onderbemand was en daardoor eerder een ‘bijsturende’ rol had. De regie van een groot stadsontwikkelingsproject lag nu in handen van de stad en gaf de stad meteen een sterke sturende positie. Op die manier kon het maatschappelijke belang van de projectontwikkeling doorwerken op particuliere belangen en opbrengsten. Het feit dat er meteen uitvoeringsbudget voorhanden was, gaf het projectteam voldoende slagkracht en geloofwaardigheid. Een tweede voordeel was de tijdsdruk van de subsidieprogramma’s. De deadline was strak. In het geval van eindeloos oponthoud en vertraging dreigde de stad het budget te moeten teruggeven. Het spreekt voor zich dat zonder deze subsidieprogramma’s noch de hele projectwerking, noch het hele project hadden bestaan.

In de eerste en meest cruciale fase zijn het deze partners, de stad Antwerpen, de subsidiërende overheden, de grondeigenaar NMBS én de bewoners die de fundamenten van het project legden en de belangrijkste spelers waren om over de herbestemming van de locatie te beslissen. De stad zorgde dat intern alle neuzen dezelfde kant op wezen, alvorens met een eenduidige visie te onderhandelen met de NMBS. De meerwaarde voor de omliggende buurten en voor de hele stad, en niet enkel de financiële uitbating van de herbestemmingsoperatie, werd door het projectteam en het stadsbestuur in de weegschaal gelegd. In dit maatschappelijk project konden ook de federale en Europese subsidiërende overheden zich vinden. Uiteraard gold hetzelfde voor de bewoners die aan de horizon een herbestemming naar hun wensen zagen verschijnen. En de NMBS, die ging mee in dit dynamische verhaal. Na deze eerste stap volgde de belangrijke inzet van Studio 16 (met architecten Bernardo Secchi en Paola Vigano) en bureau Kromwijk die verantwoordelijk waren voor het ontwerp van het park. De aannemer DCA verzorgde de parkaanleg en de Antwerpse architectenbureaus Stramien, Verdickt en Verdickt, en 360 Architecten tekenden voor de renovatie van de spoorwegloodsen, als respectievelijk shelter, sportloods en centrum voor deeltijds kunstonderwijs en kinderopvang. En ten slotte was bureau Ney en Partners verantwoordelijk voor de Parkbrug. Tot op de dag van vandaag is Park Spoor Noord met al haar dynamiek en de diversiteit aan activiteiten het toonbeeld van een succesvolle herbestemming. In Antwerpen staat men te popelen om het naastgelegen Park Spoor Oost met dezelfde energie te ontwikkelen en het kunstje te herhalen.