Rentmeester van de waterlinie

De Nederlandse Waterlinie is een complex stelsel van verdedigingswerken, aangelegd in de zeventiende eeuw en onderhouden tot de vroege twintigste eeuw. De Waterlinie is uniek, omdat de forten gebruik maakten van het Nederlandse water om vijanden af te weren. Dit belangrijk stuk militair erfgoed – waarvan nog veel voorbeelden te vinden zijn – wordt steeds verder ontsloten. Juke van Niekerk, directeur van de Stichting Liniebreed Ondernemen, speelt daarin een belangrijke rol. Menno Heling sprak haar over forten, ondernemen en het behoud van militair erfgoed in de toekomst.

Eenmaal gegrepen door de Waterlinie heeft iedereen wel een of twee favoriete forten. Waar je je meer thuis voelt of waar het meest te beleven valt. Welk fort de meeste voorkeur heeft is makkelijk te beantwoorden voor de directeur van de Stichting Liniebreed Ondernemen (SLO), Juke van Niekerk. En toch aarzelt ze om de andere forten, die ze in SLO vertegenwoordigt, niet te kort te doen.  “En omdat elk fort iets anders heeft, een eigen schoonheid bezit. Maar als ik hier ‘s morgens aankom op kantoor, het hek opendoe en rondkijk, kan ik niet anders dan echt van Fort Nieuwersluis houden. Ik ben heel dol op de natuur rond zo’n fort, een liefde die ik als kind heb meegekregen en verder heb ontwikkeld in mijn vorige baan bij Natuurmonumenten.

Ik sprak met Juke aan de vooravond van het ‘Mooi Linieland’ festival (17 en 18 juni 2017) waarbij het landschap van de Waterlinie en in het bijzonder de Stelling van Amsterdam centraal staan. Juist bij dit festival komt een groene affiniteit goed uit. Juke schetst een gelukkige jeugd met ouders die vaak naar het strand gingen. Het ‘buiten’ zijn was heel belangrijk. “Daar was ik altijd heel erg aan het rotzooien met m’n beide broers. We bouwden veelal vlotten en dan gingen m’n ouders wandelen en op de terugweg pikten zo ons weer op.  Meestal stonden we dan ergens op een vlot in zee en als de vloed al was gekomen, moesten we met natte voeten terug.

“Bij Natuurmonumenten heb ik zeven jaar gewerkt in de communicatie en in de werving van grote donateurs. Ook  al kende ik de natuur nog niet zo goed, ik vond het altijd heerlijk om ‘naar buiten’ te gaan. Na de nodige kennis vergaard te hebben en aangestoken door het enthousiasme en de liefde voor de natuur van anderen kon ik steeds beter naar de natuur kijken en waarderen. Hoe meer je weet, hoe mooier je het vindt en hoe beter je kijkt en je waardering verdiept. Kennis verdiept je beleving!

Terugtredende overheid

SLO zit nu al weer vier jaar op Fort Nieuwersluis. Wat begon als een stichting die het ondernemen op de forten moest bevorderen, heeft zich ontwikkeld tot een veelzijdige marketing- en ontwikkelingsorganisatie. Van Niekerk schetst deze ontwikkeling vanuit het motto ‘behoud door ontwikkeling’ naar ‘behoud door gebruik’. SLO begon als een club voor nieuwe exploitanten en ondernemers met  rond de dertig deelnemers, die elkaar soms als concurrenten zagen. “Om een goedlopend bedrijf op een fort te starten zijn er heel wat uitdagingen en fysieke drempels en om daarbij te helpen hebben we ons eerst gericht op de fortondernemers in de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Na die eerste fase begonnen ondernemers van de Stelling van Amsterdam ook aan te sluiten en hebben we ons gericht op meer gezamenlijkheid in de communicatie van evenementen. Die eenheid werd bevorderd in het heetst van de crisis, toen overheden zich terugtrokken en veel verantwoordelijkheid en investeringsverplichtingen bij de fortondernemers neerlegden.”

“Zo kreeg SLO de vraag hoe je een inspiratiedag voor fortondernemers organiseert. Wij gingen dat  vervolgens zelf verzorgen. Wij hebben SLO opengezet voor iedereen die op een duurzame manier ondernemend wil zijn in de Waterlinie. Als je iets teruggeeft voor het erfgoed dat je beheert, ben je welkom bij ons. Maar ook vrijwel alle gemeentes waar de Nieuwe Hollandse Waterlinie onder valt, zijn nu ook lid van SLO.”

Behoud door communicatie en samenwerking

‘Behoud door gebruik’ staat inmiddels centraal bij SLO en daar is nu een belangrijke communicatietaak bijgekomen. Juke stimuleert ondernemerschap niet alleen met kennis en door het delen van expertise maar steeds meer door het verbinden van initiatieven en voeren van de collectieve promotie.

“We helpen ondernemers vaak met het zoeken naar een fort als ze nog in de researchfase zijn. We stoppen er altijd veel tijd in en laten ze een poosje met ons netwerk meedraaien. Soms gaan ze uiteindelijk  toch in een kantoor langs de A2 zitten, maar diegenen die doorgaan melden zich aan als lid om gebruik te kunnen maken van ons netwerk. Wij proberen beginnersfouten te voorkomen. Bijvoorbeeld wanneer een ondernemer de fortwachterswoning meteen bij aanvang van zijn of haar activiteiten wil ontruimen.”

Nu het bedrijfsverhaal voor een ondernemer steeds belangrijker wordt en de historische locatie hieraan kan bijdragen, ziet Juke haar visie steeds meer bevestigd worden:  “Het verhaal van de Waterlinie wordt al veertien jaar verteld door onder andere Marcel Bleekendaal, die begon met een kunstproject en het nog steeds met plezier doet. De echte verhalen zullen overleven en meer beleving toevoegen, omdat ze meer kennis bij het publiek opleveren. Wij dragen al meer dan vijf jaar bij aan die verhalen. Het is niet nieuw, maar met de introductie van het begrip ‘storytelling’ werd het wat teveel opgeklopt. Naast het tafeltje met folders voor de bezoekers moet je ook verhalenvertellers hebben om je locatie of het landschap tot leven te wekken.”

Festival Mooi Linieland

Dat brengt ons te spreken over ‘Mooi  Linieland’ Dit festival voor de collectieve promotie van het Waterlinielandschap komt uit de koker van SLO zelf. Van Niekerk geeft aan dat de fortondernemers helemaal niet zo zaten te springen om meer collectieve promotie. “Het gaat hen natuurlijk in eerste instantie om hun eigen fort. Daarom hebben we eerst het Fortenmagazine ontwikkeld en toen de publiekswebsite forten.nl. We hebben eerst goed het zakelijke verhaal van de forten neergezet, nu pas komen we toe aan het meer inhoudelijke, verbindende verhaal van de Waterlinie. Zo kunnen we nog meer partners aan ons binden en ontdekken vanuit welke perspectieven mensen met ons mee willen doen. Uiteindelijk vinden ze het ook fijn om op www.bunkers.nl en op www.waterlinies.nl gepresenteerd te worden. Zo komt er veel meer ‘Waterliniebesef’ en werken onze leden graag mee aan de UNESCO-nominatie van de Nieuwe Hollandse Waterlinie om erkend te worden als Werelderfgoed naast de Stelling van Amsterdam. Dat alles draagt bij aan het besef dat individuele forten en ondernemers onderdeel zijn van een groter geheel.

Aanhaken en samenwerken

In 2018 zet het Nederlands Bureau voor Toerisme en Congressen (NBTC) ‘Water’ in als toeristisch thema. De forten zijn van de Waterlinie zijn sterk verbonden aan dit thema. Juke merkt op dat het zeker tot de mogelijkheden behoort. Haar organisatie is flexibel. ““Onze infrastructuur is zodanig dat we heel snel kunnen schakelen en dat mensen heel snel kunnen aanhaken. En daarbij willen we verder werken met het idee achter ‘Mooi Linieland’.Als je het verhaal achter de Waterlinie een keer uitgelegd krijgt, ga je heel anders door zo’n gebied fietsen en heel anders langs die sluizen wandelen. Om dat ‘tussenland’ te verkopen zijn we bij Mooi Linieland gaan samenwerken met de bekende natuurorganisaties zoals Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten en enkele provinciale landschapsorganisaties als Landschap Noord-Holland. We verbinden bestaande producten als routes en evenementen en hergebruiken daar ook hun gidsen en verhalen bij.”

Juke vindt het fantastisch dat steeds meer mensen zich betrokken voelen bij het linielandschap.  Ze ziet Mooi Linieland ook als een uitgelezen kans om te experimenteren, bijvoorbeeld met de bewegwijzering bij forten en in de Waterlinie. Daardoor wordt het volgens Van Niekerk nog makkelijker om aan te haken met een vaar- of wandeltocht of de opening van een bunkerpad. “Mensen gaan zo nog meer hun best doen omdat ze echt het gevoel hebben dat ze hun ei kwijt kunnen. Maar met Mooi Linieland vragen we ook aan de ondernemers om eens over die fortwal heen te kijken, om te zien hoe een fort verbonden is met het landschap. Neem je publiek een mee naar die half ontplofte bunker waar een boom in groeit en waar een interessant verhaal  over te vertellen valt.”

Historisch vastgoed en landschap rendabel maken

Voelt Juke zich eigenlijk meer verbonden met het landschap dan met de forten? “Ik ben ook heel dol op de forten, maar alleen gebouwen vind ik helemaal niet interessant. Historische gebouwen vind ik al interessanter, maar ook daar gaat het mij om de combinatie. Het belang van de relatie tussen vastgoed met natuur bepaalde ook mijn werk bij het Prins Bernhart Cultuurfonds van zo’n twaalf jaar geleden, net toen die combinatie van gebouwen en groen uit Engeland kwam overwaaien. Destijds heb ik de Rentmeestersopleiding gedaan bij Beeckesteijn, een opleiding over landelijk gebied, vastgoed en hoe de relatie tussen beiden rendabel te maken. Als rentmeester ben je vaak manager van een locatie waar zowel groen als gebouwen. Zo ben ik sterk aanhanger van de ‘ensemblevisie’ waardoor subsidies verstrekt werden aan zowel de interne restauratie van een kasteel als ook voor het park eromheen.”

Burgerschapsinitiatieven floreren, zeker op gebied van de natuur. Juke kan zich volledig vinden in die beweging. “Onze hele geschiedenis is natuurlijk een golfbeweging en hoe groter de afstand met de natuur , hoe groter de behoefte om weer even te landen en goed na te denken waar het allemaal eigenlijk om gaat.” Zelf maakt ze graag ochtendwandelingen, om weer even in contact te komen met de basics. “Alles zou online gaan en steeds verder anonimiseren maar ik blijf een voorstander de basics. Want alleen buiten kun je het echt beleven, en alles ruiken en horen.”