‘Samen maatschappij zijn’

Welke betekenis heeft erfgoed voor relaties tussen mensen en in welke mate draagt erfgoed bij aan hun welzijn? Dat is een vraag die voortkomt uit het Verdrag van Faro over ‘de waarde van cultureel erfgoed voor de samenleving’. In aanloop naar het ondertekenen van het Verdrag van Faro, voerde de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed een onderzoek uit naar erfgoedactiviteiten waarin de mens centraal staat – vaak verwoord als ‘erfgoedparticipatie’ of ‘erfgoedprojecten met sociale waarde’. Hiervoor werden 104 mensen geïnterviewd die, beroepsmatig dan wel in hun vrije tijd, betrokken zijn bij erfgoedparticipatie.

De erfgoedactiviteiten in het onderzoek kenden een enorme variatie: van herbestemmingsprojecten of aanwijzing van monumenten tot publieksarcheologie en van waardering van collecties tot herdenkingstradities. Deels geïnitieerd door burgers, verenigingen of stichtingen en deels opgezet door erfgoedinstellingen of overheden.

Sociaal gerichte drijfveren in erfgoed-activiteiten

Opvallend was dat er naast de inzet voor beheer en behoud van erfgoed veel sociaal gerichte drijfveren uit het onderzoek naar voren kwamen die erop wijzen dat de respondenten met hun activiteiten de intentie hebben om van waarde te zijn voor de samenleving. Zoals door te streven naar een verbetering van de leefomgeving, of door te stimuleren dat erfgoed wordt doorgegeven aan toekomstige generaties en dat burgers hierin een meer actieve rol spelen. Ook wilden respondenten opkomen voor mensen die minder kansen hebben in de samenleving of wier erfgoed niet wordt erkend. Ze zetten zich in om ieders stem te doen gelden. Het versterken of vergroten van sociale cohesie en het verbinden van mensen was voor veel respondenten de beoogde impact. Ze zetten daarbij erfgoed in als middel om deze sociaal gemotiveerde doelen te bereiken of vinden het belangrijk dat het erfgoed (opnieuw) een betekenisvolle plaats in de samenleving inneemt.

Opbrengsten van erfgoedparticipatie

Het Faro-onderzoek laat onder andere zien dat de waarde van erfgoedparticipatie voor een aanzienlijk deel in de sociale interactie ligt die daarbij plaatsvindt. De door de respondenten genoemde opbrengsten zijn samengevat in de volgende categorieën en kernwoorden:

• Kwaliteit van leven Sociale cohesie Materiële condities
• Positieve ervaringen Ontmoeten Werk en inkomen
• Zinvol bezig zijn Verbinden Duurzaam beheer van de omgeving
• Erkenning Begrip

Om inzicht te kunnen geven in wat de respondenten als opbrengsten van de erfgoedparticipatie-activiteiten benoemden, gebruikten we een indeling uit HERIWELL, het eindverslag van een groot Europees onderzoek naar erfgoed en welzijn door het Europees Onderzoeksnetwerk voor Territoriale Ontwikkeling en Cohesie (ESPON). Daarin worden drie categorieën benoemd die duiden op een toename van welzijn of welbevinden: (1) kwaliteit van leven, (2) sociale cohesie en (3) materiële condities.

 

Breed gedeelde opbrengsten die respondenten ervoeren, waren ontmoetingen, uitwisselen, verbinding en onderling begrip – deze vallen onder de categorie ‘sociale cohesie’. Waar deze het meest expliciet naar sociale waarde verwijst en het vergroten van sociaal kapitaal, hebben echter ook de ervaren opbrengsten ‘kwaliteit van leven’ en ‘materiële condities’ elementen van sociale waarde in zich.

Sociale-waardecreatie

Uit het Faro-onderzoek bleek dat binnen erfgoedparticipatie-activiteiten sociale waarde wordt gecreëerd door de wisselwerking tussen mensen en erfgoed. Bij een gezamenlijke erfgoedinteresse speelt de waarde die wordt toebedeeld aan erfgoed een belangrijke rol. Het erfgoed kan dienen als aanleiding voor een gesprek en een dialoog voeden. Met het samen bouwen aan en delen van kennis daarover wordt waarde gecreëerd; het erfgoed wordt meer betekenisvol. Bovendien worden er relaties opgebouwd die bijdragen aan het sociale kapitaal van een individu en aan de sociale cohesie. Deze wisselwerking wordt geïllustreerd met de cirkel van sociale-waardecreatie.

Een mooi voorbeeld van deze cirkel is het project Tussenlanding van erfgoedprofessional Milena Mulders. Zij ontfermde zich over een maquette van asielzoekerscentrum Klompjan, ooit gemaakt door een voormalig bewoner van dat azc. Deze miniatuurwereld op schaal is bijzonder vanwege het ongebruikelijke onderwerp en de gebruikte materialen, maar de waarde ervan werd met name vergroot door de activiteiten rondom dit object. Tijdens tentoonstellingen en daarbuiten, bij workshops en voor een podcast werden zeer uiteenlopende gesprekken gevoerd en onderzoek gedaan naar meer achtergrond. “De maquette zorgt voor gevoelens van erkenning: ‘Mijn ervaring, mijn verhaal doet ertoe’”, vertelt Mulders in het Tijdschrift van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (editie 2, 2023, blz. 32-33). “Het is ook precies wat ervaringsdeskundigen zeggen als ze de maquette zien: ‘Het is niet mijn asielzoekerscentrum, maar het is in ieder geval een asielzoekerscentrum.’”

Als samenleving zorgdragen voor erfgoed levert veel positieve ervaringen op, zoals voldoening, plezier en erkenning. Sociale bevlogenheid is essentieel om dit te laten slagen. Erfgoed wordt ingezet om andere doelstellingen te bereiken dan de erfgoedzorg op zich. Zo worden bij samenwerkingen tussen de erfgoedsector en de sociale sector sociaal gemotiveerde doelstellingen ingebracht en de waarde en betekenis van erfgoed ingezet om die doelstellingen te behalen. Zoals een respondent het treffend zei, erfgoedparticipatie draait om ‘samen maatschappij zijn’.

Verwijzingen en leestips

• Meer informatie over het Verdrag van Faro in Nederland: Erfgoedparticipatie Faro | Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed[1509954948]
• Het volledige onderzoeksrapport: ‘Samen maatschappij zijn’. De sociale waarde van erfgoedparticipatie, Wilma Simons, 2022
• Om een beeld te geven van de praktijk van erfgoedparticipatie: Faro in de praktijk | Erfgoedparticipatie Faro | Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
• Meer over het project Tussenlanding en de maquette van azc Klompjan: “Het kleinste asielzoekerscentrum van Nederland”, Tijdschrift van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, editie 2, 2023, blz. 32-33
• Faro Vlaanderen heeft een reeks toegankelijke publicaties over erfgoed en welzijn:
  Cultureel erfgoed voor welzijn: Naar een raamwerk voor interventies met cultureel erfgoed, Bart De Nil (red.), 2018
  Verhaal om de hoek: Cultureel erfgoed als instrument voor zorgzame buurten, Bart De Nil (red.), 2020
  Meer dan Erfgoed: Erfgoedcollecties, gezondheid en welzijn, Bart De Nil & A. Van de Cotte, 2016
• Inzichtelijk Engels rapport over erfgoed en welzijn: Heritage, Health and Wellbeing. A Heritage Alliance Report, Heritage Alliance, 2020
  Het ESPON-onderzoeksrapport: HERIWELL – Cultural Heritage as a Source of Societal Well-being in European Regions, ESPON, 2022