Column

Onder bovenstaande titel werd in December 1990 een congres gehouden in wat toen nog Leningrad heette. De Sovjet Unie was verdwenen en vervangen door het Gemenebest van Onafhankele Staten dat niet veel later overging in de Russische Federatie. Onze gastheer, de schrijver Andrej Bitov, heette ons welkom met de woorden: “The role of the cities in building Europe is de eerste door burgers georganiseerde bijeenkomst op Russische bodem sinds de Oktoberevolutie”.

Bitov kon niet weten hoezeer zijn initiatief het begin was van een trend waarvan het eind voorlopig nog niet in zicht is. De burgers namen overal in Europa zelf het initiatief om in alle mogelijke samenstellingen bij elkaar te komen zónder daar de overheid bij te betrekken. Dat we nu in Europa steeds meer praten over de rol van steden kan niet los gezien worden van deze ontwikkelingen. De uitbreiding van de EU heeft dit proces versneld. De totstandkoming van één markt voor bijna 500 miljoen consumenten en de daarmee gepaard gaande homogenisering van regionale en nationale spelregels voor de productie- en dienstensector heeft de bestedingsruimte van de individuele burger in Europa op ongekende wijze verruimd. De opbloei van de steden heeft gelijke tred gehouden met de toenemende mogelijkheden voor de individuele consument om voor een appel en een ei, op ieder willekeurig moment enige dagen door te brengen in de stad van zijn keuze. De trend is voorlopig niet te stoppen, sommige stadsbesturen zijn er al toe overgegaan de toeristenstroom te reguleren en in te dammen. Zo schrapte het nieuwe stadbestuur van Barcelona onmiddellijk alle verplichtingen die tot dan toe waren aangegaan met alle mogelijke internationale congresorganisaties. Ook mijn hotelboeking werd geannuleerd. Het stadsbestuur bood aan de schade te vergoeden als we maar vooral niet in Barcelona kwamen vergaderen. Achteraf een uitstekende zet: Girona bood aan het pakket faciliteiten integraal over te nemen. Die stad kan nog wel wat congresjes gebruiken.

Je kunt rustig stellen dat de beleving van een stad afneemt naarmate de inwoners zich niet meer ongestoord aan hun bezigheden kunnen wijden. Steden die er steeds minder in slagen aan deze voorwaarde te voldoen zullen na verloop van tijd fossiliseren en het predicaat stad niet meer verdienen. De Europese stad is immers gemaakt door de inwoners van die stad, de burgers. Is het juist niet in de stad, dit reservoir bij uitstek van de pluriforme samenleving, waar de vraagstukken van nabuurschap dagelijks om oplossingen vragen? Een continuum dat als een stilzwijgende consensus de kwaliteit van het stadsleven bepaalt. Een kwaliteit die grote aantrekkingskracht geniet bij potentiële cosmopolieten, bij vrijdenkers, bij kunstenaars van allerlei slag; maar ook bij de verlichte burger, de kantoorklerk die zich ongehinderd door sociale, politieke of geestelijke controle wil wijden aan zijn werk, zijn geliefden en zijn liefhebberijen. Voor bijna alle stadsbewoners betekent liefde voor hun stad een permanente ambivalentie, het besef dat de opgeëiste vrijheid ook voor anderen moet gelden. Dat is makkelijk genoeg zolang het gaat om gelijkgestemden.

Moeilijker wordt het wanneer het gaat om personen of groepen die menen dat slechts hun waarneming de enig juiste is. Men zou zich de vraag kunnen stellen: wat was er eerder, de stad of de stedeling? Het zijn de stedelingen geweest die stadsrechten afdwongen. Een regelrechte daad van burgerlijke emancipatie en zelfbewustzijn. Is het vreemd dat de eerste universiteiten in steden ontstonden, en hun ontstaan te danken hebben aan het particulier initiatief, aan de burgers dus? De grote belangstelling die er heden ten dage is voor culturele en sociale netwerken en entrepreneurship is dus niet zo nieuw; nu de ideologieën hun greep op de samenleving meer en meer verliezen, kan de in-dividuele burger een volgende stap zetten in het nooit eindigende emancipatieproces.

De staat bezit, in tegenstelling tot de stad, in de moderne geschiedenis het machtsmonopolie. Onrust in de steden wordt, als er te veel anarchistische trekken aan het licht komen, door de inzet van de staatsmacht de kop ingedrukt. Kan men tegen de achtergrond van deze verschijnselen vrijblijvend spreken over de culturele identiteit van de stad? Is een stad bijvoorbeeld meer muziekstad of meer toneelstad? Natuurlijk is dat mogelijk. De vraag is echter of daarmee het specifieke van een stad, het speciale dat een stad een stad maakt, voldoende verklaard is. Het enigszins weerspannige dat in tegenstelling tot een willekeurige provincieplaats zo noodzakelijk is ter bestrijding van de verveling. Wanneer verveelt de moderne veeleisende mens zich? Ik zou zeggen in iedere vorm van monocultuur.

Als steden ergens door gekenmerkt worden dan is het door de autonome kracht zich te ontdoen van verschijnselen die het leven in goede banen willen leiden. Die zich verzetten tegen het soort ordening dat niet alleen het verkeer maar ook het dagelijks leven meer beheersbaar probeert te maken. Steden zullen misschien wel de enige oorden blijken te zijn waar samenleven mogelijk is ondanks haat. Een never-ending experiment in coëxistentie. Voortdurende irritatie, genot, weerzin en liefde oproepend bij haar bezoekers en inwoners; een ultieme remedie tegen de verveling.