Nieuwe bestemming of een ordinaire dump op eBay? De reacties bij pers en publiek waren nogal verdeeld toen het ICN en enkele musea vorig jaar bekend maakten dat ze van plan waren om zon 1.300 overtollige kunst- en gebruiksvoorwerpen uit hun collecties naar de veiling te brengen. Van meubelen tot zilverwerk, van kleding tot bijzondere accessoires, en van schilderijen tot telefooncentrales honderden objecten moesten weg omdat ze niet meer in de verzameling pasten.
Zo zagen in het veilinghuis Vendue in Den Haag in oktober 2007 zon honderd belangstellenden hoe werk van bekende en minder bekende kunstenaars werd afgehamerd en een nieuwe eigenaar vond. Dat de drempel om naar een veilinghuis te gaan en daar te bieden veel hoger is dan om via internet te kopen, bleek uit de resultaten van de veiling via internet. De website www.haaleenstukjemuseuminhuis.nl kreeg meer dan een miljoen pageviews en trok 112.000 unieke bezoekers. De veiling via eBay was uniek: voor het eerst werden museale voorwerpen via internet te koop aangeboden. En de verkoop van werken via het internet gaat door. Vanaf 13 juli 2008 zijn er opnieuw museumstukken te koop onder het motto: haal een stukje museum in huis.
Zorgvuldige procedure
Musea streven naar kwalitatief hoogwaardige collecties. De kwaliteit van die collecties verbetert door selectief te verwerven, maar ook door objecten die niet meer in de verzameling passen of nooit aan het publiek worden getoond, af te stoten. Over het algemeen gebeurt dat door teruggave aan bruikleengevers, door herplaatsing bij andere musea of door verkoop. Het gaat dus niet om afstoten van topstukken uit collectie. Deze voorwerpen zijn immers gezichtsbepalend voor een museum en vormen de kern van een collectie. Het besluit om voorwerpen af te stoten is nooit makkelijk te maken. Het gaat immers om voorwerpen die verworven zijn en beheerd worden met publieke middelen en tot het publieke domein behoren. Om musea te ondersteunen om dit op een verantwoorde en transparante manier te doen heeft het Instituut Collectie Nederland (ICN) de Leidraad voor het Afstoten van Museale Objecten (LAMO) en een database ontwikkeld. De LAMO wordt zowel door de minister van OCW als door de meeste Nederlandse musea onderschreven en www.herplaatsingsdatabase.nl is het instrument waarmee ongebruikte collectiestukken herplaatst kunnen worden. Zo zijn er uit de ICN-collectie recent acht schilderijen van Ed Dukkers uit de jaren 60 en 70 overgedragen aan het Museum Flehite in Amersfoort en zijn twee 19de eeuwse mahoniehouten kasten overgegaan naar Museum Bredius in Den Haag. De herplaatsingsdatabase heeft regelmatig nieuw aanbod. Recent hebben het Techniekmuseum Delft, het Havenmuseum Amsterdam en het Noordelijke Scheepvaartmuseum (Groningen) objecten geplaatst.
Waarom veilen?
Het verkopen van voorwerpen is de laatste fase in een afstotingsproces. De keuze voor een veiling ligt voor de hand: het is een open en heldere vorm van verkoop. Waar vroeger musea alleen de aanwinsten toonden, worden nu ook de objecten die musea afstoten bekend gemaakt. Door verkoop via veiling krijgen de objecten een nieuwe kans op een goede bestemming. De veiling in 2007 was een proef waarbij vooral ervaring is opgedaan. Op welke manier gaan we veilen? Hoe werkt dat? Welk museum wil er mee doen? En welke dilemmas doen zich erbij voor?
Er werd gekozen voor twee manieren van veilen: een internetveiling voor een grote bulk van objecten met een gering cultuurhistorisch belang en een traditionele veiling van een selectie voorwerpen met een hogere taxatiewaarde. Voor eBay is gekozen omdat het een veilige formule is: koper en verkoper zijn bekend, een bod verplicht tot koop, het bereik is groot en de technologie is veilig. Daarbij steunt eBay graag goede doelen en rekent geen kosten voor het gebruik van de techniek n geen percentage van verkoop door.
Proefondervindelijk leren was het samenwerken met vele partners. Alle belanghebbenden Bankgiroloterij, Omroep Max, eBay, het Venduehuis der Notarissen, het Industrion, het Centraal Museum Utrecht, het Stedelijk Museum De Lakenhal, MuseumGoudA en het Museum voor Communicatie hadden een eigen motief om mee te werken. Gemeenschappelijk doelen waren het vragen van aandacht voor de veiling en het vergroten van de bekendheid bij doelgroepen die anders niet bereikt worden. Er werden duidelijke afspraken gemaakt over de communicatie: de regie lag bij het ICN, de deelnemende partijen zetten verschillende eigen communicatiemiddelen in n in de communicatieve uitingen van alle partijen werden de namen van alle partijen vermeld. De cordinatie van teksten werd in n hand gehouden, waardoor de boodschap eenduidig werd verteld. Kernwoorden in de communicatiestrategie waren zorgvuldigheid en deskundigheid (bij de veilingen), kwaliteit (van ICN- en museumcollecties) en zichtbaarheid en transparantie (beeldvorming, informatie over achtergrond, planning en doelstellingen).
Resultaten
Zowel de internetveiling, de kijkdagen, de traditionele veiling, de tentoonstelling en het programma Sterren op het doek en de daarbij ingezette middelen leverden publiciteit op voor alle betrokken partijen. Een greep uit de gebruikte middelen:
een artikel in ICN Nieuwsbrief (oplage 2.000) en aankondigingen in digitale nieuwsbrief van ICN (oplage 4.500)
eBay veilingwinkel met webontwerp (112.000 unieke bezoekers in 4 maanden)
aankondigingen op websites van betrokken partners (alleen al de site van BankGiroloterij trok zon 60.000 bezoekers per maand)
een advertentie in Museummagazine NMV (oplage 350.000)
de tentoonstelling Sterren op het doek in Noord Brabants Museum, Jan van der Togt Museum en Krller Muller Museum met tekst over de veilingen (aantal bezoekers onbekend), inclusief een catalogus met uitleg over de veilingen (oplage 1.500)
het tv-programma Sterren op het doek met opnamen in Centraal Museum en Venduehuis der Notarissen, een uitleg over veilen en een verwijzing naar de museumveiling op 23 oktober (300.000 kijkers)
een item in het programma Max&Loretta, met de veilingmeester en drie voorbeelden van te veilen stukken bij het Venduehuis (400.000 kijkers)
Het samenwerken met commercilere partners met ongelijksoortige spirit was inspirerend. De professionaliteit van de medewerkers van de Bankgiroloterij en eBay zorgde bijvoorbeeld voor kort en resultaatgericht overleg, een snelle organisatie van persbijeenkomsten, een mooi ontwerp van de veilingsite en het makkelijk maken en verspreiden van drukwerk. De marketingmogelijkheden, zowel qua bereik als budgettair, van Omroep Max, eBay en de Bank Giroloterij zijn voor kleinere culturele instellingen ongekend.
Het ICN heeft geen winstoogmerk met de veilingen. Het belangrijkste doel is het geven van een nieuwe en vooral betere bestemming aan werken die niet functioneren in de collecties. Daarnaast wil het ICN de ervaringen die zijn opgedaan toegankelijk maken. Dit sluit aan bij de adviesfunctie die het ICN heeft binnen de museale sector.
De opbrengsten waren ook boven verwachting. De eBay verkoop bracht H 62.000 op en de voorwerpen van het ICN en de vijf musea tijdens de klassieke veiling tezamenH 83.000 (bruto). De opbrengsten komen ten goede aan de verbetering van de kwaliteit van de museale collecties. De zestien portretten die gemaakt zijn in het programma Sterren op het Doek werden geveild tijdens de klassieke veiling in het Venduehuis te Den Haag (opbrengst bruto H 23.000). Deze opbrengst ging naar door de bekende Nederlanders gekozen goede doelen.
Dilemma
Het experiment in 2007 heeft de vrees voor verkoop van museale voorwerpen deels doorbroken. De meeste publiciteit ging in juli 2007 echter naar de verkoop van kunst verworven via de Beeldende Kunst Regeling (BKR). De BKR was een subsidieregeling die
in 1987 is gestopt en in 1992 is ingetrokken. Als tegenprestatie voor een vaste uitkering moesten kunstenaars werk inleveren bij de overheid.
Kort na de verkoop van de eerste kunstwerken via eBay eiste de Bond voor Beeldende Kunstenaars (BBK) dat de verkoop van werken via het internet zou worden stopgezet. De verkoop van de kunst zou onrechtmatig zijn n de veiling zou de markt voor de kunstenaars aantasten. Belangrijk dilemma voor de BBK was ook de startprijs van 1 euro bij het bieden via internet. De bonden hadden geen bezwaar tegen een traditionele veiling. De uitstraling van een veilinghuis heeft iets chics, gedegens en het werkt kennelijk statusverhogend als je werk daar te koop is.
Hoewel er juridisch geen enkel bezwaar is tegen de verkoop van BKR-kunst heeft de lobby van kunstenaars anders uitgepakt. De vrees van de overheid voor negatieve publiciteit was de belangrijkste factor om de internetveiling stop te zetten. In overleg met de bond is daarop besloten dat de kunstenaars bezwaar konden maken en hun werken terug kunnen krijgen. Middels aangetekende brieven, oproepen in BK-informatie, landelijke dagbladen en de ICN- website zijn de kunstenaars benaderd. Van de 264 kunstenaars van wie werk zou worden verkocht hebben 195 kunstenaars niet gereageerd op de brieven, oproepen en advertenties. 51 kunstenaars gaven aan hun werk graag retour te willen ontvangen en 18 kunstenaars hebben toestemming tot verkoop gegeven.
De toekomst
Het selecteren van de ICN-collectie blijft doorgaan en de kwalitatief mindere kunst zal uit de collectie verdwijnen. Het afgelopen jaar heeft het ICN het overleg met de kunstenaarsbonden daarom voortgezet. Op dit moment is er volledige overeenstemming met de bonden over de gang van zaken. Kunstenaars hebben nog eenmaal kunnen verzoeken om teruggave van hun werken. Het werk dat nu niet geclaimd is (en wel wordt afgestoten) wordt verkocht.
De opbrengst uit de verkoop van BKR-kunst zal, na aftrek van kosten, terugvloeien naar de kunstensector via het Materiaalfonds voor Beeldende kunst en Vormgeving.
Ook bij gemeenten liggen veel BKR-kunstwerken in de depots. Net als het ICN willen deze collectiebeheerders de kunst een nieuwe bestemming geven. De last van beheer is te groot ten opzichte van de mogelijkheden om de werken te laten zien. Het wachten is nu op het moment dat ook deze overheidsinstellingen de kunst gaan verkopen.
Het ICN organiseert van juli tot december 2008 opnieuw een internetveiling met wekelijks nieuw aanbod. Dit is een veilige, transparante manier van verkoop met een heel groot bereik en levert het beste resultaat op. Het ICN zal circa 1.000 kunstwerken afkomstig uit de BKR-regeling aanbieden. Drie partners van vorig jaar het Industrion Kerkrade, het Museum voor Communicatie en het Stedelijk Museum De Lakenhal zullen opnieuw voorwerpen aanbieden. Het Industrion organiseert ook een eigen traditionele veiling, dicht bij huis, zodat de gemeenschap erbij betrokken wordt. Omroep Max veilt dit jaar de nieuwe portretten uit de serie Sterren op het doek, via een veilinghuis op internet. Voor iedereen zijn dit mooie kansen op unieke, rare of waardevolle voorwerpen.
Auteur: Marina Raymakers Marina.Raymakers@icn.nl Marina Raymakers is hoofd communicatie & informatie, ICN
