Woorden en waarden – Brabant op z’n breedst!

Welke waarden roepen woorden op? ‘Monument’: schoonheid, trots, maar ook: niets mag, alles moet. Het oordeel ‘Het is geen monument’ legitimeert sloop. Hieronder volgt een reflectie vanuit mijn provinciebrede praktijkperspectief over waarden van verwante woorden: ‘cultuurhistorie’, ‘erfgoed’ en ‘verhaal’, en twee nieuwe vaktermen, ‘topobiografie’ en ‘verhaalwaarde’. Tot slot slinger ik de transitie aan van een te ‘enge’ erfgoedsector. En dat via de verbeeldingskracht van een ‘ongezien’ kasteelobject, de kneppelkogel.

Cultuurhistorie

Toen de volkskundige Gerard Rooijakkers rond 2000 het concept ‘culturele biografie’ in Nederland had geïntroduceerd, gingen overheden integrerende beleidsnota’s schrijven om alle cultuurhistorische winkeltjes zoals monumenten en musea onderling te verbinden. Dit om samen elkaars verhaalwaren beter te benutten en te beleven. Al in 2001 mocht ik voor de gemeente Eindhoven vanuit de cultuursector zo’n nota produceren: De Koers van cultuurhistorie: Heden en verleden, de toekomst voor Eindhoven. Onze slotvraag was: “Welke innovatieve producten moeten worden ontwikkeld om het verleden van de stad beter te beleven en Eindhoven op de kaart te zetten met (een) hart voor historie?”

Twintig jaar later presenteert Eindhoven Museum op Koningsdag, in een tijdelijke Low Tech Campus hartje High Tech Campus, het ‘Eindhoven Panorama’ van Florian de Visser. In een cyclorama van 360^o, geïnspireerd op Panorama Mesdag, trekt een bonte stoet van Eindhovense ruimteverhalen en ruimtebeelden voorbij. High Culture & Low Culture van Groot-Eindhoven in de laatste 100 jaar, sinds vijf omringende dorpen zijn samengevoegd met het middeleeuwse stadje. ‘Eindhoven Panorama’: stads-observatorium, conversatie-installatie en belevings-attractie – Innovation & Imagination.

 

Erfgoed

Veel ‘integrale’ beleidsnota’s komen nu uit de monumentenkoker en heten erfgoednota. Vaker sluiten ze roerend of immaterieel erfgoed uit. Dat is hoe monumentenzorg het brede begrip ‘erfgoed’ kaapt en vervolgens verengt. Ondanks brede, maatschappelijke erfgoedvisies blijft de monumentenpraktijk het enge, traditionele spoor volgen. Hoeders die zich verschansen in Das Schloss van Kafka.

Als erfgoed een beleidswoord wordt, gaan vaklieden het verengen en aan waarden koppelen. Cultuurhistorie wordt vernauwd tot ruimtelijke historie, zelfs verschraald tot bouwhistorie. Nu stoeit men over het woord ‘kasteel’. In monumentenland is een Eftelingkasteel geen kasteel, in belevingsland wel.

Hoe breed is de inbreng van ‘enge’ monumentenmensen in de ruimtelijke ontwikkeling en op de omgevingsvisie? Waar was monumentenzorg tijdens de Brabantse landschapstriënnale ‘High Green, innovating the landscape’ afgelopen april om zelf te demonstreren hoe creatief we met oude stenen en hun verhalen in het landschap kunnen en mogen spelen? Erfgoed is nog in statu nascendi volgens Marinke Steenhuis, auteur van het essay ‘Het Rijk als rentmeester’ (2020). Erfgoed is niet zo’n fijn woord. Het blokkeert bestuurders, voelt aan als ballast of franje, en kost veel geld. Maar als je ‘erfgoet’ zoekt in delpher.nl, zie je dat het woord al vóór 1700 voorkwam.

Verhaal

Joks Janssen, Tilburgs Professor of Practice, pleit ervoor het landschap terug te geven aan de cultuur. In 2012 presenteerde hij vanuit Wageningen een brede, maatschappelijke vectorvisie op erfgoed & ruimte. Erfgoed als vector, ruimtedrager, verhalenwijzer. In De toekomst van Nederland: De kunst van richting te veranderen ziet rijksbouwmeester en Brabander Floris Alkemade verbeeldingskracht als toverwoord. Dat betekent dus: het verhaal. Ook de monumentensector vindt dat belangrijk, maar in de praktijk is het hooguit een amuse. Op cruciale momenten als aanwijzing, restauratie, herbestemming of sloopdreiging heeft monumentenzorg het verhaal van een pand of plek zelfs niet paraat. Begrijpelijk allemaal. Vertel mij hoe je team is samengesteld en ik zeg je wat we aan innovatie kunnen verwachten, aldus een Twentse wetenschapper innovatiemanagement. Innovation & Imagination.

Topobiografie

Met mijn ‘enge’ winkelervaring in de Brabantse erfgoedpraktijk ging ik me focussen op de cultuurbiotoop. Wat speelt zich door de tijd heen aan mensenleven af op een plek? Zo komt alles in het vizier. ‘Topobiografie’ noem ik het. Wonderlijk voor onze ogen. In 2009 gaf Pauli Tapani Karjalainen van University Oulu Finland deze beschrijving in Topobiography: Remembrances of Places Past: “In topobiography there is a triad of place, memory and self at work. The self is a narrating self and to narrate is to try to organize experiences into a meaningful whole. In a narrative the meaning of each event is produced by its position in this comprehensible whole.”

Verhaalwaarde

Al roepen alle erfgoedwinkels continu ‘het verhaal’, de plek lijkt een vergeten schaal. Welke erfgoedprofessional heeft topobiografie in portefeuille? De archeoloog, maar verder? Ook in ons kerkdorp Heeswijk, gemeente Bernheze, blijven in het herbestemmingstraject van ‘onze’ dorpskerk onroerend, roerend en immaterieel erfgoed aparte winkeltjes en is de levensloop van de kerkbiotoop geen thema. Ook hier doemt het slot van Kafka op: hoeders, ophaalbrug omhoog voor de topist en de topobiograaf!

Van ons roerend kerkgoed was alleen de kunstwaarde geregistreerd. Wij topisten stortten ons op de verhaalwaarde en koppelden die aan alarmcodes. Code rood voor een pompeuze ciborie uit de tijd dat onze kerk in een schuur moest schuilen, met als pastorie het deftig slotje van een abt! Verhaalwaarden met alarmcodes lijken goed als spiegel te fungeren om ons eigen roerend kerkgoed niet te hoeven ont-hemen. Bij welke monumentencommissie is verhaalwaarde een item? In het poortgebouw van Kasteel Heeswijk, Brabants topmonument, werd bij de laatste restauratie-operatie het historische hart verwijderd, de waterpomp. Bij monumentenzorg rinkelden geen alarmbellen.

Kneppelkogel

Schuilt het kernprobleem niet in het enge, onuitroeibaar sectorvirus van het 19^de-eeuwse instituut monumentenzorg als schoonheidssalon? Zelfs Janssens breed werkende vectorvaccin voor verhalende, verbeeldende en verbindende visies op erfgoed en ruimte zie ik in de praktijk niet werken. Stoppen! Op naar een nieuwe adviescultuur! REVOLUSI! – om maar het woord te gebruiken dat David van Reybrouck als titel heeft meegegeven aan zijn magistrale boek over de dekolonisatie van Indonesië, waarin hij met zijn verbluffende kennisstrategie, een leger aan ‘streekholders’ en topobiografie van de zinderendste soort ons koloniale verleden op de pijnbank legt en in het hoofdstuk ‘Toch?’ het traditionele beeld van de VOC als goede hoeder van Indië finaal aan stukken slaat.

Een strandvakantie en Revolusi-kennis zorgden voor een totale waarde-kanteling van een ‘ongezien’ object uit Kasteel Heeswijk dat was verdwaald in onze slotbewaardersfamilie. Twee ijzeren bollen, verbonden met een staaf, als een afbeelding van een waterstofmolecuul. Halter van de sportende kasteeladel? Nadien door onze (groot)ouders hergebruikt als gewicht op een slecht sluitende dekenkist. Daarna door mij voor spieroefeningen. En dan zien we in Museumboerderij Tante Jaantje in Callantsoog eenzelfde exemplaar. Een kneppelkogel. Een simpele maar slimme ‘waterstofbom’ uit de tijd van de VOC die al slingerend scheepstuigage veel effectiever treft dan een losse kogel.

Het is nu kanteltijd, hoogste tijd ook voor transitie van die ‘enge’ erfgoedsector. Brainport Eindhoven, slinger met Innovation & Imagination van de slimste regio ter wereld nu de kneppel in het hoederhok. Brabant op z’n breedst!

Meer weten?

• Kijk voor ‘Eindhoven Panorama’ en voor ‘ZIEHIER! Wij verkopen 77 kasteelhoeven’ op floriandevisser.nl