Wat gebeurt er als je een aantal 400-jaar oude, vrijwel onleesbare documenten over Rembrandt van Rijn in een tentoonstelling legt, en je geeft de gemiddeld 60-jarige bezoekers een technisch hulpmiddel waar ze niet mee bekend zijn? In een notendop was dat het plan. Ontwerpbureau Synergique en de programmeurs van Orb Amsterdam wilden met behulp van Augmented Reality (AR) documenten uit het leven van meesterschilder Rembrandt van Rijn tot leven wekken in het Amsterdamse Stadsarchief. De tentoonstelling ‘Rembrandt Privé’ was geboren.
In 2019 is het 450 jaar geleden dat Rembrandt van Rijn is overleden, en dit jaar is daarom uitgeroepen tot Rembrandtjaar. Veel Nederlandse musea, waaronder het Rijksmuseum, het Mauritshuis, het Rembrandthuis en Museum De Lakenhal, besteden hier aandacht aan met diverse oeuvretentoonstellingen. Zo ook Stadsarchief Amsterdam. Tussen de ruim 50 kilometer archiefmateriaal bevinden zich ca. 60 documenten die het leven van Rembrandt raken, waaronder zijn testamenten, die van zijn vrouw en zijn kinderen, boedelinventarissen en briefwisselingen. Tijdens de tentoonstelling ‘Rembrandt Privé’, die in de eerste maanden van 2019 te zien was, werden 29 van deze documenten geëxposeerd. Daarmee vormde de tentoonstelling een prachtige introductie op het actieve leven van Rembrandt.
Pepijn Borgwat & Doruk Eker:
Zeventiende-eeuwse documenten kan niet iedereen zomaar lezen, maar als je de verhalen die erin verstopt zitten zichtbaar maakt, is er niets saais aan.‘Het is een hard-core archieftentoonstelling,’ claimt hoofd presentaties Ludger Smit, en daarin ligt juist de uitdaging. Want zeventiende-eeuwse documenten, geschreven in oud-Nederlands handschrift, laten zich niet makkelijk lezen door het ongetrainde oog. 
Extra middelen zijn nodig om de ogenschijnlijk saaie documenten zelf te kunnen transcriberen en vertalen. Want als je de verhalen die erin verstopt zitten zou kunnen lezen, is er niets saais aan.
Rembrandtviewer
Om de artikelen leesbaar te maken en de verhalen optimaal te kunnen vertellen, hebben we gebruik gemaakt van Augmented Reality (AR). Een oprukkende techniek die eind 2017, toen we aan het project begonnen, nog in de kinderschoenen stond en amper in de museale sector werd ingezet. Omdat we een laagdrempelige, gebruikersvriendelijke AR-ervaring wilden maken, hebben we onze eigen viewer ontwikkeld. Deze Rembrandtviewer bestaat uit een iPad in een speciaal ontworpen houten case met speciaal ontworpen AR-software.
Bezoekers van de tentoonstelling kunnen een Rembrandtviewer meenemen en alle documenten in de tentoonstelling ‘scannen’. Nadat er een document gescand is, hoor je een verhaal (ingesproken door Kees Prins) en verschijnen er rond het document afbeeldingen, bronnen, teksten en animaties die het verhaal illustreren. Het document zelf blijft altijd het middelpunt van de ervaring. 
Bij drie documenten zijn we nog een stap verder gegaan en ontstaat er een immersieve wereld waarbij je ineens in het atelier van Rembrandt staat terwijl zijn gehele inventaris om je heen verschijnt, of zit je naast hem in een bootje op weg naar het Galgenveld in het zeventiende-eeuwse Amsterdam Noord.
Al met al bevatten elf documenten een AR-ervaring. De overige 18 documenten bevatten een audio-only ervaring en een zogenaamde ‘leeshulp’ met vertaling van het document.
Ervaringen van bezoekers
Voor veel bezoekers was dit de eerste keer dat ze AR ervoeren. Om de drempel zo laag mogelijk te houden, hebben we het ruimtelijk- en grafisch ontwerp van de tentoonstelling simultaan ontwikkeld met de applicatie. Hierdoor hebben we kunnen voorkomen we dat bezoekers tegen elkaar aan zouden botsen bij het gebruik van de applicatie, hadden de AR-ervaringen in de Rembrandtviewer de juiste achtergrondkleur en konden we de verlichting perfect afstellen. Dat laatste is belangrijk, omdat de kwetsbare documenten niet aan te veel licht mogen worden blootgesteld, maar de camera van de Rembrandtviewer het beste werkt in een lichte omgeving.
Maar liefst 95% van de bezoekers beoordeelde de tentoonstelling met ‘positief’ of ‘erg positief’. Ruim 88% van de bezoekers heeft de applicatie actief gebruikt tijdens hun bezoek aan de tentoonstelling en voor de rest waren er papieren hand-outs beschikbaar. De bezoekers scanden gemiddeld 12 documenten per bezoek, waarbij de 11 AR-ervaringen verreweg het meest gescand zijn.
Lessen voor de makers
We hebben veel geleerd van dit project. Zo zijn we ervan overtuigd dat iedereen, zelfs je (groot)vader, zich de nieuwste techniek eigen kan maken zolang je hem maar de juiste instructies geeft. We hebben geleerd dat ledverlichting (50 Herz) in combinatie met camera’s (60 FPS) gekke resultaten kan opleveren als je deze verkeerd gebruikt, en we hebben ontdekt dat je ogenschijnlijk saaie en onleesbare boeken interessant kunt maken en tot leven kunt wekken als je weet hoe je storytelling moet toepassen. En net als bij elke technologie, zijn er altijd mensen die niet van media-tours houden en een uitgesproken voorkeur hebben voor papier, dus zorg voor hand-outs.
De gemiddelde persoon heeft inmiddels van Virtual of Augmented Reality gehoord, maar weinigen hebben het daadwerkelijk ervaren. We staan nog steeds aan het begin van een nieuw tijdperk en het is belangrijk dat we bezoekers bij de hand nemen. En als we dat in het juiste tempo doen, opent zich een wereld die je collectie in een compleet nieuw daglicht zet.
Links:
- Casefilm The Private Life of Rembrandt: https://vimeo.com/317058911
- Het Stadsarchief Amsterdam is het historisch documentatie- centrum van de stad Amsterdam met 50 kilometer archieven, een historisch- topografische collectie met miljoenen kaarten, tekeningen, en prenten, een bibliotheek en omvangrijke geluids-, film- en fotoarchieven. https://www.amsterdam.nl/stadsarchief/
Foto’s: Synergique, Amsterdam.
